Η Iστορία της δίωξης των Χριστιανών στην Μέση Ανατολή -η οποία, δυστυχώς, είναι τόσο μακροχρόνια όσο και βίαια, αν και με σποραδικές περιόδους ειρήνης- πρέπει να γίνει μάθημα για τις σύγχρονες Δυτικές προσπάθειές ανακούφισης για τους Χριστιανούς της Μέσης Ανατολής.
Ένα σημαντικό ιστορικό επεισόδιο που αξίζει να μελετηθεί είναι το Οθωμανικό κίνημα του 19ου αιώνα, γνωστό ως Τανζιμάτ, το οποίο απεδείχθη καταστροφικό (αν και ακούσια) για τους Αρμένιους και άλλους Χριστιανούς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το Τανζιμάτ (η λέξη στα Τουρκικά σημαίνει “αναδιοργάνωση”) ήταν ένα εκτεταμένο μεταρρυθμιστικό κίνημα που άρχισε στα τέλη της δεκαετίας του 1830 και κράτησε μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1870. Οι μεταρρυθμίσεις προωθήθηκαν από την Δύση, η οποία επεδίωκε, μεταξύ άλλων, να ανακουφίσει την κατάσταση των Χριστιανών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αν και το κίνημα ήταν καλοπροαίρετο και είχε κάποιες επιτυχίες, το Τανζιμάτ εξέθεσε τους Χριστιανούς σε μια αγρία και αιματηρή αντίδραση, και εν τέλει επιδείνωσε την κατάστασή τους. Πιστεύω ότι αυτό το επεισόδιο παρέχει πολύτιμα μαθήματα για σήμερα.
Για πολλούς αιώνες πριν το 1800, η Οθωμανική Αυτοκρατορία γενικά ακολουθούσε το κλασικό Ισλαμικό κυβερνητικό πρότυπο, εν του οποίου το κράτος είχε θρησκευτικά θεμέλια, και ήταν οργανωμένο ανάλογα με την θρησκεία των πολιτών. Σύμφωνα με το καθιερωμένο Ισλαμικό δίκαιο, οι Χριστιανοί μπορούσαν να «ανεχθούν» ως ζιμήδες, ζώντας υπό μια πλασματική συνθήκη που ονομαζόταν «ζίμα», και που παραχωρούσε στους Χριστιανούς μια περιορισμένη κρατική προστασία και κάποια κοινοτική αυτονομία. Ως αντάλλαγμα, οι Χριστιανοί πλήρωναν έναν φόρο ονομαζόμενο jizya (χαράτσι), και αποδεχόταν μια θρησκευτική, κοινωνική, και νομική κατωτερότητα.
Οι νόμοι αυτοί δεν εφαρμόζονταν πάντα αυστηρά. Σε ορισμένες περιοχές οι Χριστιανοί μπορούσαν να ζουν ειρηνικά με τους γείτονές τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα, και σε κάποια μέρη συγκεκριμένοι Χριστιανοί μπορούσαν να αναδειχθούν στην κοινωνία ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες των Οθωμανών. Ωστόσο, υπήρχε πάντα μια αίσθηση κοινωνικής και νομικής κατωτερότητας, ακόμη και στις καλύτερες εποχές, και οι Χριστιανοί υπέφεραν αιμοβόρα και απάνθρωπα αντίποινα εάν παραβίαζαν τη συνθήκη (π.χ. εάν έδειχναν επιθυμία για ισότητα ή εάν συνεργαζόταν με ξένους).
Οι μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα άλλαξαν ριζικά αυτό το δυναμικό, αφαιρώντας τους περιορισμούς του ζίμα και χορηγώντας (εν θεωρία) νομική και κοινωνική ισότητα στους Χριστιανούς. Οι νόμοι του Τανζιμάτ απαίτησαν την ισότητα των Χριστιανών στα δικαστήρια, τον στρατό, το δημόσιο, και σε φορολογικά θέματα. Απαγόρευσε κάθε διάκριση εις βάρος των Χριστιανών, ακόμη και το βρίσιμο η τις προσβολές. Η «αλλαξοπιστία» από το Ισλάμ στον Χριστιανισμό, που προηγουμένως ήταν έγκλημα που τιμωρούταν από θάνατο, έγινε, (και πάλι εν θεωρία), νόμιμο.
Παρά τις ελπίδες της Δύσης, το Τανζιμάτ απογοήτευσε φρικτά τους Χριστιανούς. Οι μεταρρυθμίσεις προκάλεσαν μια βίαια ισλαμική αντίδραση εναντία των Χριστιανών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η επι χάρτου ισότητα ανέτρεψε βαθιές Ισλαμικές κοινωνικές προδιαγραφές. Η «παραβίαση» των κοινωνικών αντιλήψεων που είχαν παγιώσει επι αιώνες, και το γεγονός ότι οι Χριστιανοί είχαν την υποστήριξη των Ευρωπαίων, αναστάτωσε βαθιά την συντηρητική μουσουλμανική νοοτροπία και οδήγησε στις λεγόμενες Σφαγές των Αρμενίων την δεκαετία του 1890, στις οποίες εκατοντάδες χιλιάδες Αρμένιοι και Σύριοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί έχασαν τη ζωή τους. Μέσα στο μακελειό, οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις, που είχαν δώσει τόση ελπίδα στους Χριστιανούς, δεν σήκωσαν ούτε δάχτυλο για να τους βοηθήσουν.
Τώρα, όλα αυτά έγιναν πριν καιρό, και πολλά έχουν αλλάξει. Οι νόμοι και οι κανόνες σχετικά με τους ζιμήδες έχουν καταργηθεί στις περισσότερες χώρες της Μέσης Ανατολής και σε πολλές Ισλαμικές περιοχές η θρησκευτική και κοινωνική ισότητα έχει κατοχυρωθεί στην νομοθεσία. Μερικοί, μάλιστα, θα έλεγαν πως το επεισόδιο που μόλις περιέγραψα είναι απλά ένα θλιβερό γεγονός των «παλιών, κακών, καιρών», η πως έχει ενδιαφέρον μόνο για ιστορικούς.
Η ιστορία όμως, μας παρέχει μαθήματα για σήμερα. Παρά την επίσημη ισότητα, οι Χριστιανοί της Μέσης Ανατολής εξακολουθούν να υποφέρουν πολυάριθμους νομικούς και κοινωνικούς περιορισμούς. Π.χ. ο προσηλυτισμός από το Ισλάμ στον Χριστιανισμό είναι ακόμη έγκλημα σε πολλές κοινωνίες. Σε άλλες, αν και δεν είναι επίσημα «παράνομο», οδηγεί σε βία κατά του ατόμου η των οικείων του. Σε Τουρκικά, Αραβικά, Μεσανατολικά, και άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης βρίσκουμε συνεχείς Ισλαμικές καταγγελίες που απηχούν τις κατηγορίες εναντία των Χριστιανών την εποχή του Τανζιμάτ: «οι Χριστιανοί έχουν γίνει ισχυροί και αλαζόνες», «οι Χριστιανοί είναι δόλιοι», «οι Χριστιανοί είναι ξένοι που συνεργάζονται με τους εχθρούς μας», κτλ.. Ειδικά σε σχέση με αυτό το τελευταίο, πολλοί Μουσουλμάνοι στην Μέση Ανατολή συνεχίζουν να βλέπουν τους Χριστιανούς ως ξένα, “Δυτικά” στοιχεία, παρόλο που ο Χριστιανισμός είναι αυτόχθων στην περιοχή, και οι Χριστιανοί είναι μέρος της Μεσανατολικής κοινωνίας εδώ και 2000 χρόνια.
Δεν λέω, φυσικά, ότι η θρησκεία ήταν η μόνη αίτια για τον διωγμο των Χριστιανών τον 19ο αιώνα, ή ότι είναι ο μοναδικός παράγοντας της διώξεως των Χριστιανών της Μέσης Ανατολής σήμερα. Αναμφισβήτητα, υπάρχουν πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες που έπαιξαν και παίζουν ρόλο. Ούτε θέλω να υποβαθμίσω την ουσία του Ισλάμ ή του Χριστιανισμού. Και οι δύο θρησκείες έχουν πολλαπλές εκφράσεις. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι οι θρησκευτικοί κανόνες σχετικά με την Χριστιανική κατωτερότητα ήταν ένας σημαντικός παράγοντας στην αντίδραση κατά των χριστιανών την εποχή του Τανζιμάτ, και ότι οι κανόνες αυτοί συνεχίζονται, και συμβάλλουν στην κακομεταχείριση των Χριστιανών ακόμη και σήμερα.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα κοινωνικά πρότυπα, η Δύση πρέπει να κοιτάξει προσεκτικά τις στρατηγικές της σχετικά με την ανακούφιση των Χριστιανών της Μέσης Ανατολής. Δεν πρέπει να δίνει υποσχέσεις που δεν μπορεί να κρατήσει, ή δεν θα κρατήσει, και δεν πρέπει να δίνει ελπίδες που δεν σκοπεύει να πραγματοποιήσει. Πάνω απ’ όλα, η Δύση πρέπει να φροντίσει να μην δημιουργεί συνθήκες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αντενεργήσεις κατά των Χριστιανών της περιοχής. Η Δύση ενήργησε με αυτόν τον τρόπο τον 19ο αιώνα και το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό για τους Χριστιανούς της Μέσης Ανατολής.
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπίσουμε τον καλύτερο τρόπο εξισορρόπησης μεταξύ των δικαιωμάτων των χριστιανών και άλλων συνετών προλήψεων. Αλλά ότι και να κάνουμε, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, πρέπει να αποφύγουμε οποιαδήποτε βήματα που έχουν την προοπτική να κάνουν τη ζωή των Χριστιανών της Μέσης Ανατολής πιο δύσκολη από ότι είναι ήδη.
Ο Μάρκος Μοβσεσιάν είναι Καθηγητής της έδρας Frederick A. Whitney, και Διευθυντής του Κέντρου Νόμου και Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο του Αγίου Ιωάννη.
Αυτό το άρθρο είναι μια πιο εν-συντομία εκδοχή ενός προηγούμενου άρθρου του συγγραφέα, “Η Τιμή της Οθωμανικής Αποτυχίας” (“The Price of the Ottoman Failure,” Oasis, Vol. 7, No. 14, December 2011, at 55).
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδώ.
*Trans.: Katherine Chaffee