HOLY AND GREAT COUNCIL DOCUMENT

Draft Synodical Document

Δευτέρα 4 Φεβρουαρίου 2019

ADDRESS BY HIS HOLINESS PATRIARCH KIRILL OF MOSCOW AND ALL RUSSIA AT THE SOLEMN ACT MARKING THE 10TH ANNIVERSARY OF THE 2009 LOCAL COUNCIL AND PATRIARCHAL ENTHRONEMENT

Greek-English

On 31 January 2019, at the State Kremlin Palace, the Solemn Act took place, marking the 10th anniversary of the 2009 Local Council of the Russian Orthodox Church and the Patriarchal Enthronement. The text of the address delivered by His Holiness Patriarch Kirill of Moscow and All Russia is given below.


Esteemed Vladimir Vladimirovich, President of the Russian Federation,
Esteemed Igor Nikolayevich, President of the Republic of Moldova,
Your Holinesses and Your Beatitudes,
Your Eminences and Your Graces,
All-Honourable Fathers,
Dear Brothers and Sisters,

While crossing a symbolic border of the tenth anniversary of the 2009 Local Council, we have looked back at the path we trod and at the results of the decade presented to us in the video presentation. I would like to begin my address with the word of gratitude – gratitude to God glorified in the Trinity for what happened in the life of our Church over these years. With particular appreciation I note changes in the organization of parochial activities and the formation of new types of church ministry involving both clergy and laity, namely, the missionary, educational, social and youth work. Not only the capital and big cities see these changes, but also the outlying regions, where thanks to the establishment of 150 new dioceses (altogether there are 309 dioceses nowadays), the parochial life intensified and energetic clergy and young active parishioners appeared. It is of particular importance that 9,386 new parishes were opened, and the total number of parishes has grown to 38,649.

I thank all people who helped build up the church life during these years.

The Russian Orthodox Church carries out its ministry in many countries, having established good relationships with governmental authorities in most of them. I would like to especially thank the leaders of these countries – both who are present here today and who could not take part in the meeting – for constructive cooperation and joint work, as well as for understanding the Church’s role in the state and in society.

Regrettably, the lack of such understanding can now be seen with particular clarity in Ukraine, where the Orthodox Church is going through a most difficult stage in its centuries-old history.

The constant aggravation of political situation since 2014, the increased pressure on the canonical Ukrainian Orthodox Church by the authorities, the deepening of the Ukrainian schism and the strengthening of radical political forces, followed by Constantinople’s unlawful encroachment on the territory of the Ukrainian Orthodox Church that resulted in the granting of the so-called “autocephaly” to a pseudo-church structure consisting of schismatics, and the adoption by the state of the discriminatory bills at the end of 2018 and in the beginning of 2019 – all this led to the violation of the rights of believers of the canonical Church, to the seizures of its church buildings, and to the kindling of inter-confessional hatred. Despite all this, the Ukrainian Orthodox Church shows an impressive example of firmness in faith and internal unity. I believe that with God’s invincible help in will continue to stand in the truth and light in all these ordeals and that the forces of darkness rising against it will be driven away, “as smoke is driven away” (Ps 68:2).

Let us pray that the Church may overcome these temptations, as it overcame heresies and tribulations throughout its history, that fierce winds may abate soon, and that we, untroubled by threats, may continue to build up the Church on its cornerstone – Christ.

In my address I would like to share with you my reflections as to what directions we should move in now.

Each epoch has its own characteristic features. The Church as the living Body of Christ the Saviour, while preserving its integrity and faithfulness to the Head, is at the same time in the constant process of actualizing the Gospel, of creatively responding to the question of what exactly the Saviour brings to the present-day world. Each epoch had its own tasks, unknown before, and the history shows how the Church tackled them. We may recall the confrontation between the first Christian community and the powerful tradition of the Old Testament legalism; the encounter of Christianity with the versatile heathen world, with the basics of its philosophy and culture; as well as its conflict with the well-oiled and ruthless machine of the Roman state. How did the first Christians, with their more than humble forces, dare to confront these colossi which up to this day determine the character of the European culture and civilization? We know that ultimately Christianity proved to be stronger and triumphed, having become the new leaven and transformed these fundamental principles of social life, state structure, philosophy and antique culture which had seemed inviolable and self-sufficient. Since the day of its foundation the Church has had all the necessary means to save the world, and Christians are called to tell the world about these means, even if today we are being goaded into silence and inaction. The Church bears witness to life eternal and by preserving the Words of God lives in the foretaste of things to come. The Head of the Church is our Lord Jesus Christ the Godman – our principle guide as to what the human being can and must become.

For a long time now we have been facing civilizational changes in the world which is ever more rapidly rejecting traditional universal values. A gap widens between the Christian evangelism and the ideological paradigm within which the humanity develops today. Among the conceptions that are being reviewed are those about the Creator, the world and the man, about moral principles, about the relationships between people and about the role of religion in society and private life. All these are not quite new tendencies. As far back as the early 20th century philosopher Vasily Rozanov noted that “existence without higher ideas is defeating and, perhaps, will defeat Christianity, as Christianity once defeated classicism”[1]. Said otherwise, it means that the fight for people’s souls may take form not necessarily of an open attack by evil forces, but of gradual washing-out of selfless love in favour of consumer-oriented comfort, minor and petty goals, spiritual and emotional limpness. It has become obvious nowadays that the insights of the remarkable Russian thinker are coming true with alarming fastness. What we see is the sweeping development of technologies, political and economic changes, shifts in social paradigms, and rarely do these changes bring benefit to the humanity. I will dwell on the most significant challenges facing the Church of Christ in today’s world.

The first challenge is the striving to limit the Church’s influence on man and society. Since the dawn of Christianity the archenemy has been rising against the Church of Christ, resorting to different means, from open persecution and oppression of Christians to attempts at declaring Christianity outworn and obsolete. Today’s secular society does not mind to assign to the Church a role of “ethnographic museum,” wherein believers are merely keepers of traditions and have nothing to do with the real life of their contemporaries. However, the Church, as “the pillar and bulwark of the truth” (1 Tim 3:15), is not only the keeper of the lofty time-honoured ideas. The Church is the space of spiritual renewal of man and society. The Gospel of Christ is the life-giving word, the glad tidings about the future of every human being and the whole of mankind. Within the Church a person can achieve true freedom. It is not the irresponsible freedom of “I do whatever I want,” but the freedom of a friend of God, the freedom lying at the core of genuine love and genuine creativity. Indeed, to this day the words about Christ can be “a hard saying” (Jn 6:60). They are difficult to accept for a human being who got into the habit of egoism. On the contrary, the concepts and systems supporting and promoting people’s selfishness and indulging their cravings, whims and lust, hold an attraction inasmuch as they exploit human desire for pleasure and comfort. It is at this everyday utilitarian level that Christianity commonly faces opposition. Today the Church is called to bear witness that the commitment to the religious, first of all, Christian worldview is a salvation from anomie and a pledge of vitality of the modern civilization by means of overcoming egoistic all-permissiveness and violence.

The family institution crisis has become an important manifestation of this confrontation. In the modern civilization the notion of family is being eroded beyond recognition. Thrown in the public conscience and actively growing are the seeds of false ideas about the significance of the so-called “gender self-identification,” about the necessity of early sexual development, about the diversity of the marital union forms, and about the naturalness and normalcy of the so-called “trial marriages” and “childfree movement.” These and many other “viruses” destroy the traditional family values. Meanwhile, these two words – family values – do not indicate just one of the ways to achieve the eternal life, but are a pledge of happiness for an individual, a parent and a child here on earth, as well as the solid foundation of sustainable social life. By rejecting the fundamental Christian truths about the human being the civilization is becoming helpless in the face of the chaos destroying human societies and human lives.

The second challenge is increasing attempts to interpret scientific data in an ideological, not proper scientific way. It usually affects such disciplines as psychology, sociology, neurophysiology, etc. The Soviet “scientific atheism” became a thing of the past, but ideologists of today’s “scientism” (belief in the omnipotence of science and absolutization of its role in culture) assume that any human problems in the present-day world can be solved by science. Such approach goes far beyond the limits of the role that science can play in human life, and artificially contrasts science with religion. A priest, a psychologist, a psychiatrist – each of them must attend to his/her work and together they must help the human being. The success of their concerted efforts depends, among other things, on the dissemination of the Orthodox Church’s spiritual experience which is not known to everybody. An outstanding philosopher, Ivan Kireevsky, wrote the following, “I have only one wish: that the principles of life preserved in the teaching of the holy Orthodox Church may fully permeate beliefs of all our ranks and classes, that these lofty principles, prevailing over the European enlightenment and not replacing it, but, on the contrary, embracing it with its plenitude, may confer on it a higher meaning and the ultimate development”[2]. I believe that this task is on our agenda today as well, and its fulfillment will help enrich the science and improve people’s life.

One of the manifestations of the scientism problem is a risk of dehumanizing the humanity as a result of the spreading of transhumanism ideas, that is, “going beyond human limits” and preaching some kind of qualitative improvement of human physical nature by means of science and technology. Transhumanists often speak of their desire to ease people’s sufferings, to perfect their physical existence. There is nothing bad in pursuing such goals. We know of numerous remarkable scientific discoveries that benefited the humanity greatly. For instance, thanks to medical breakthroughs some of the epidemics which in the Middle Ages had been calamities of global scale, became a thing of the past. The problem is that the transhumanism reduces a human being to his/her biological or, in the patristic terms, bodily constituent and believes that with the view of perfecting it, it is permissible to give up moral norms and go beyond the limits of what is morally admissible. The transhumanism promises the humanity “digital immortality,” the overcoming of physical limitations and, practically, the creation of a new man. Through movies and literature an idea is penetrating the minds of our contemporaries that people need “alteration,” “renewal” or, using computer terms, “upgrade.” This is a new form of anti-Christianity that declares sincere concern for man’s good, but in reality completely destroys the true notions of humaneness and of human being as an image of God.

It is very easy to answer a question about future tasks of the Church and its reaction to the present-day challenges. The Church will continue to do what it has always done, that is, to preach the Gospel of the Kingdom of God that has come down to earth. To this day the Church has preserved intact the basic truths about man, his inward life, his spiritual and emotional problems and the ways to solve them. These truths were not invented by us, but were revealed to us by God the Creator of man Who shared with us His Divine plan as to what the man is called to become. With full responsibility the Church says today, as it said thousand years ago: yes, we know what the man is to become. It is not an area of guessing or hypotheses, but sound and expert knowledge. I will name several virtues that have determined the life of the Church since the apostolic times and that help it show the path of development to both individuals and societies.

The first virtue is Christians’ attitude to each other. In his Apology, Tertullian, a Christian writer of the 2nd century, refers to the sayings of the heathens about Christians: “See, they [the heathens] say, how they [the Christians] love one another… how they are ready even to die for one another”[3]. This exclamation of amazement shows what lay at the core of the Christian mission. To this day the Christian love can and does manifest itself in sincere personal concern for those who are near, in patient bearing of one another’s burdens.

The second virtue, intrinsic to the Church, defines its attitude to everything beyond it. Christians could be loyal to the state, to the social order with its customs, and even to the culture rooted in the heathenism, but with an important reservation, namely, that the loyalty would not affect the faithfulness to Christ’s truth. According to St. Justin Martyr, the Logos is implanted in every race of men, therefore, the best of what was in compliance with the Logos needed to be perceived and rethought, not rejected and denied. “Whatever things were rightly said among all men, are the property of us, Christians,” the martyr wrote in his apology[4]. By their wide and generous worldview the Christian thinkers of the Early Church helped incorporate the best of the antique heritage into the well-designed building of the emerging New Testament culture.

The third most important virtue of the Church is its orientation towards the eschatological perspective underlying the Christian understanding of history. While celebrating the Eucharist in remembrance of the Saviour, Christians at the same time felt that the coming of the Lord Jesus was at hand. They lived in the joyful foretaste of the triumph of the Kingdom of God, not in fear of the coming “doomsday.” The celebration of the Sacrament of Thanksgiving, together with deeds of love, was the outset of the new Kingdom – not the Kingdom of this world, but the Kingdom wherein God reigns and love and truth triumph. The Bible speaks not only of the ancient times, but also of the future, when, according to St. Paul, “God may be all in all” (1 Cor 15:28). The whole early Christianity was deeply permeated with the joy of breaking through the creation’s doom to death: the Resurrection of Christ has already come, and it will reach every human being.

So, the internal unity in brotherly love, kindness to those around us and to the outer world without any concessions in what concerns the truth of the Gospel, and, finally, the joyful sense of nearness of the eternal Kingdom of Christ and of everyone’s resurrection – these are the three major virtues of the Church that help it show the way to people for transfiguring their personal and social life at all levels.

The Church says that the purpose of human life is to attain communion with God and freedom from slavery to sin. That is the Church’s response to the aforementioned temptation of scientism and transhumanism. The technological development itself is harmless, but it can become a false aim if people lose understanding of the spiritual dimension in their life. Man’s “upgrade” is possible, only not through biotechnological transformations, but by purifying the heart from passions and gaining virtues, first and foremost, the virtue of love that likens us to God. While the philosophy of transhumanism offers digital immortality to the humanity, the Lord granted the true immortality to the human being. Today even within the secular scientific community a question arises more and more often: can we say that a fruit of the scientific and technological progress preached by the transhumanism is a man? What are objective criteria of “humanity,” about which anyone daring to “improve” human nature must not forget? We, Christians, have the answer. The standard of humanity is Christ the New Adam Who not only fulfilled the original plan for man of God the Father, but also destroyed by His death and resurrection the fear of suffering and death – the major obstacles that prevent us from having the plenitude of life. According to St. Paul, “no other foundation can any one lay than that which is laid, which is Jesus Christ” (1 Cor 3:11). Today as well God in Christ addresses Himself to the whole of mankind with a simple message that the life of the human being depends, first of all, on his/her ability to love, not on the possession or lack of some high-tech gadgets. Even if, supposedly, the technological development will help prolong considerably life expectancy, what mechanism or what programme can help master the art of selflessness, mercy, respect, kindheartedness, faithfulness, gratitude and compassion? Without the cultivation of these essential qualities the life of people, even surrounded by the newest gadgets, is doomed to inferiority.

In fulfilling its task, unchanging for two thousand years, of preaching the Truth about God and man, the Church is called, at the same time, to find appropriate forms and words in order to convey the Gospel message to the contemporaries in plain and accessible language. Of course, it does not imply the “primitivization,” simplification of the Orthodox teaching in favour of the mosaic thinking and superficial omniscience. However, everything that is being said to the outer world on behalf of the Church must prove to be relevant and vital. Our message should not contain beautiful but inapplicable words. Our message should reveal to the world those virtues of a Christian and of a Christian society that I mentioned before. Both priests and laypeople are called to convey this message. A missionary is not a specific profession, but the normal state of any Christian. The missionary is the one bringing the Gospel to those who do not know Christ. By his/her life every member of the Church is called to bear the living and sincere witness to what it means to be with Christ in the Church. This is the shortest and the right way to attain the fullness of life and personal happiness.

I have some special words for the youth. All the temptations which I mentioned today, such as disdain for the eternal word of the Gospel, neglect of family, arrogant conviction in the dominance of scientific knowledge over perfection of the inner self, dehumanization under pretence of caring for people, are targeted and will be targeted, first and foremost, at you, young people. But it is you who have all the necessary energy and concern in order not to succumb to these temptations and go along the way offered by the Church through friendship in the highest sense of this word, through openness and creative comprehension of the world around you, but without any compromise with the word of God, through the aspiration to the future and with the understanding that the crown of everything is the meeting with Christ. You – God willing – have many decades of life ahead of you, but even now you are called to change society by changing yourselves.

The Church, being the theandric entity, finds itself in society and outside of it at the same time. We should most seriously ponder on bridging the artificial gap between the life of society and traditions of the Church. The Early Church did not fear to incorporate into its tradition the best of what was available, for instance, in the fundamental concepts of philosophy, or achievements of the classical Greek and Roman cultures. Such integration is a very delicate process that demands not only time, but also thoroughness and wisdom. Therefore, it is very important to cultivate an active dialogue of the Church with the world of culture and to considerably expand the area of the Church’s cooperation with scholars. The Church is open to contacts with all those who sincerely wish to maintain this dialogue.

A lot of work lies ahead of us. In our domestic mission we should move along the way of cooperation between the Church and society so that the world may open its doors wider for love, compassion and mercy. In the pan-Orthodox context we must take great pains to preserve the unity of Orthodoxy. The result of this work will largely depend on how unanimous and consistent will be the all-Orthodox support for the suffering brothers and sisters in Ukraine and on how convincing and firm we will be in upholding the church order based on the centuries-long Tradition of the Church.

I personally ask for your prayers so that the Lord may strengthen me in carrying out the ministry entrusted to me.

May God grant the Russian Orthodox Church success in its witness before the entire world to Jesus Christ as the True God and Saviour, and to His Church as the ship of sanctity and love, under the sails of which any person can head for the future with hope!
[1] Rosanov, Vasily. Italian Impressions. Paestum
[2] Kireevsly, Ivan. On the Nature of the Enlightenment of Europe and Its Relation to the Enlightenment of Russia.
[3] Tertullian. The Apology, 39.
[4] St. Justin Martyr. The Second Apology.


Ομιλία του Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσσιών Κυρίλλου κατά την επίσημη εκδήλωση με αφορμή την δεκαετή επέτειο της Τοπικής Κληρικολαϊκής Συνόδου και της ενθρονίσεως του Πατριάρχη το έτος 2009

Στις 31 Ιανουαρίου 2019 στη Μεγάλη Αίθουσα του Κρατικού Μεγάρου του Κρεμλίνου πραγματοποιήθηκε επίσημη εκδήλωση με αφορμή τη δεκαετή επέτειο της Τοπικής Κληρικολαϊκής Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσιας και της ενθρονίσεως του Πατριάρχη Κυρίλλου. Ο Αγιώτατος Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσσιών Κύριλλος απηύθυνε ομιλία στους παρόντες ως κάτωθι: 
Πολυσέβαστε Βλαδίμηρε Βλαδιμήροβιτς, Πρόεδρε της Ρωσικής Ομοποσνδίας, Πολυσέβαστε Ίγκορ Νικολάεβιτς, Πρόεδρε της Δημοκρατίας της Μολδαβίας,  Αγιώτατε και Μακαριώτατοι, Σεβασμιώτατοι και Θεοφιλέστατοι, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί αδελφοί και αδελφές,
Διερχόμενοι το συμβολικό χρονικό σταθμό της δεκαετούς επετείου της Τοπικής Κληρικολαϊκής Συνόδου του 2009, εστιάσαμε το βλέμμα μας στην πορεία, την οποία διανύσαμε, και ενημερωθήκαμε για τα αποτελέσματα της δεκαετίας, τα οποία μόλις μάς παραδόθηκαν για την σχετική παρουσίαση, που προβλήθηκε σε οπτικό-ακουστικό υλικό. Και ο πρώτος μου λόγος, με τον οποίο θα ήθελα να ξεκινήσω την ομιλία μου, είναι η ευχαριστία στο ἐν Τριάδι Θεό για όσα έζησε όλα αυτά τα χρόνια η Εκκλησία μας. Ιδιαιτέρως αγαπητές σε μένα είναι οι μεταρρυθμίσεις στην οργάνωση της λειτουργίας τω ενοριών, η ανάδειξη νέων μορφών εκκλησιαστικής διακονίας με συμμετοχή τόσο του κλήρου, όσο και των λαϊκών: ιεραποστολική-μορφωτική, θρησκευτική-εκπαιδευτική, κοινωνική και εκείνη των νέων. Και τούτο δεν γίνεται μόνο στην πρωτεύουσα και τις μεγαλουπόλεις, αλλά και στην επαρχία, όπου με την ανάδειξη των 150 νέων εκκλησιαστικών επαρχιών – σήμερα υπάρχουν 309 εκκλησιαστικές επαρχίες συνολικά – σε πολλά μέρη ενισχύθηκε ο ενοριακός βίος, αναδείχθηκαν δραστήριοι κληρικοί, νεανικό δυναμικό, και κάτι το οποίο είναι πολύ σημαντικό, συστάθηκαν 9 386 νέες ενορίες για να αποτελέσουν συνολικά 38 649.
Ευχαριστώ όσους δραστηριοποιήθηκαν και προσέφεραν στην εύρυθμη οργάνωση της εκκλησιαστικής ζωής όλα αυτά τα χρόνια.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία περιλαμβάνει πολλές χώρες, στην πλειοψηφία των οποίων έχουμε αγαθές σχέσεις με κρατικές αρχές. Ιδιαίτερη μου ευγνωμοσύνη οφείλω στους ηγέτες αυτών των χωρών – τόσο τους παρόντες εδώ σήμερα, όσο και τους απόντες από τη σημερινή συνάντηση – για την εποικοδομητική αλληλεπίδραση, τη συνεργασία, την κατανόηση του ρόλου της Εκκλησίας μέσα στην Πολιτεία και την Κοινωνία.
Έλλειψη μιας τέτοιας κατανοήσεως σήμερα παρατηρείται ιδιαίτερα, δυστυχώς, στην Ουκρανία. Εκεί είναι, όπου ερχόμαστε σήμερα αντιμέτωποι με μια από τις πλέον περίπλοκες φάσεις στη μακραίωνη πορεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Η συνεχής ένταση της πολιτικής καταστάσεως, αρχής γενομένης από το έτος 2014, πίεση η οποία εντείνεται προς την κανονική Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία από τις αρχές, το ουκρανικό σχίσμα και τις ακραίες πολιτικές δυνάμεις, και στη συνέχεια η παράνομη εισπήδηση της Κωνσταντινουπόλεως στο χώρο της Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, με επιστέγασμα τη χορήγηση του λεγόμενου «αυτοκεφάλου» στο συσταθέν από σχισματικούς ψευδο-εκκλησιαστικό μόρφωμα, η θέσπιση νόμων από την Πολιτεία στο τέλος του 2018 και αρχές του 2019, που εισάγουν διάκριση – όλα αυτά οδήγησαν σε παραβάσεις δικαιωμάτων των πιστών της κανονικής Εκκλησίας, τις καταλήψεις των Ι. Ναών αυτής και την υποδαύλιση του διομολογιακού μίσους. Παρά ταύτα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δίδει ένα εντυπωσιακό παράδειγμα εμμονής στην πίστη και εσωτερικής ενότητας. Πιστεύω ότι συν Θεῷ θα μείνει στην αλήθεια και στο φως ἐν όψει όλων αυτών των δοκιμασιών, ενώ οι επαναστατούντες κατ’ αυτής δυνάμεις του σκότους θα διασκορπισθούν «ὡς ἐκλείπει καπνός» (Ψαλ. 67.3).
Ας προσευχηθούμε να αντιμετωπίσει αυτούς τους πειρασμούς η Εκκλησία, όπως επικρατούσε πάντοτε επί των αιρέσεων και ανωμαλιών στο διάβα της ιστορίας, να κοπάσουν οι θυελλώδεις άνεμοι και εμείς, χωρίς να ταραχθούμε από τις απειλές, να συνεχίζουμε την οικοδομή του θεμελιωθέντος επί του ακρογωνιαίου λίθου του Χριστού κτηρίου της Εκκλησίας.
Στον λόγο μου θα ήθελα να ασχοληθώ με τους στοχασμούς για την κατεύθυνση, προς την οποία πρέπει να προχωρήσουμε. Δεν νομίζω ότι οφείλω να μιλήσω σήμερα περί όσων έγιναν, αλλά θέλω να σας καταθέσω τις σκέψεις, τους συλλογισμούς, τα όνειρα και τις ελπίδες μου, οι οποίες γεννιούνται στη καρδιά και στο μυαλό μου.
Κάθε εποχή έχει τα ιδιαίτερα αυτής χαρακτηριστικά. Η Εκκλησία ως ζων Σώμα Χριστού του Σωτήρος, διατηρώντας την ακεραιότητα και την πιστότητά της προς την Κεφαλή, παράλληλα ευρίσκεται σε συνεχή διαδικασία της επικαιροποιήσεως του Ευαγγελίου, της δημιουργικής συνειδητοποιήσεως του ποιο ακριβώς μήνυμα κομίζει στο σύγχρονο κόσμο ο Σωτήρας. Κάθε εποχή έθεσε δικούς της, αγνώστους παλαιότερα, στόχους και η ιστορία δεικνύει πως τους πετύχαινε η Εκκλησία. Μπορούμε να επαναφέρουμε στη μνήμη μας την αντιπαράθεση μεταξύ της πρώτης χριστιανικής κοινότητας και της ισχυράς παραδόσεως του παλαιδιαθηκικού νομικού συστήματος˙ τη συνάντηση του χριστιανισμού με τον πολύμορφο εθνικό κόσμο με το φιλοσοφικό και το πολιτιστικό αυτού υπόβαθρο˙ τη σύγκρουση με τη δοκιμασμένη και αμείλικτη μηχανή του Ρωμαϊκού κράτους. Πῶς μπορούσαν και τόλμησαν οι πρώτοι χριστιανοί με πενιχρές αυτών δυνάμεις να αναμετρηθούν με αυτούς τους κολοσσούς, οι οποίοι μέχρι και σήμερα προσδιορίζουν ἐν πολλοῖς τις ιδιαιτερότητες της Ευρωπαϊκής κουλτούρας και του πολιτισμού; Ξέρουμε ότι τελικά ο χριστιανισμός αναδείχθηκε ισχυρότερος και αυτός επικράτησε, γινόμενο νέο φύραμα και μεταμορφώνοντας όλα αυτά τα φαινομενικά απαραβίαστα και αυτοτελή θεμέλια της κοινωνικής ζωής, του πολιτεύματος, της φιλοσοφικής κληρονομιάς, του αρχαίου πολιτισμού. Από την ημέρα της συστάσεώς της η Εκκλησία διαθέτει όλα τα απαραίτητα μέσα για τη σωτηρία του κόσμου, ενώ οι χριστιανοί καλούνται να τα καθιστούν γνωστά στον κόσμο, ακόμη και εάν μας προτρέπουν σήμερα να τηρούμε σιωπή και να αδρανούμε. Η  Εκκλησία είναι μάρτυρας της αιωνίου ζωής και ως φύλακας των λόγων του Θεού ζει με πρόγευση του μέλλοντος. Κεφαλή της Εκκλησίας είναι ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, ο Θεάνθρωπος, σε Αυτόν κυρίως είμαστε  προσανατολισμένοι για να καταλάβουμε ποιος μπορεί και οφείλει να γίνει ο άνθρωπος.
Εδώ και πολύ καιρό ευρισκόμεθα μπροστά στις σκληρές πολιτιστικές μεταβολές στο σύγχρονο κόσμο, όπου επιταχύνεται η απόρριψη  των παραδοσιακών καθολικών αξιών. Μεγαλώνει η ρήξη μεταξύ της καλής ειδήσεως του χριστιανισμού και εκείνου του ιδεολογικού παραδείγματος, εντός του οποίου κινείται η σύγχρονη ανθρωπότητα. Αναθεωρούνται οι αντιλήψεις περί του Δημιουργού, του κόσμου και του ανθρώπου, των ηθικών αρχών, των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, της θέσεως της θρησκείας μέσα στην κοινωνία και την ατομική ζωή. Αυτές οι τάσεις είναι κάθε άλλο παρά καινοφανείς. Ακόμη στις αρχές του 20ου αι. ο φιλόσοφος Βασίλειος Ρόζανοφ σημείωσε ότι «η ύπαρξη άνευ ανωτάτων ιδεών επικρατεί και φαίνεται να επικρατήσει επί του χριστιανισμού, όπως ο χριστιανισμός κάποτε επικράτησε επί του κλασικισμού»[1]. Με άλλα λόγια, ο αγώνας υπέρ των ψυχών δεν διεξάγεται οπωσδήποτε με απροκάλυπτη επίθεση των δυνάμεων του κακού, αλλά με σταδιακή εξάλειψη της θυσιαστικής αγάπης υπέρ της καταναλωτικής ανέσεως, των μικροσκοπών, της πνευματικής και ψυχικής χαλαρώσεως. Σήμερα καθίσταται ολοφάνερα ότι αυτές οι προβλέψεις του σπουδαίου Ρώσου στοχαστή λαμβάνουν σάρκα και οστά με ταχύτατους ρυθμούς. Αναδειχθήκαμε μάρτυρες της ραγδαίας εξελίξεως τεχνολογιών, των πολιτικών και οικονομικών μεταβολών, της αλλαγής των κοινωνικών παραδειγμάτων, και αυτές οι μεταβολές δεν αποβαίνουν πάντοτε για το καλό της ανθρωπότητας. Θα επιστήσω την προσοχή σε μερικές τις πλέον σημαντικότερες προκλήσεις τις οποίες αντιμετωπίζει η Εκκλησία στο σύγχρονο κόσμο.   Η πρώτη πρόκληση είναι η επιθυμία επιβολής περιορισμού στην επίδραση της Εκκλησίας στον άνθρωπο και την κοινωνία. Από την αφετηρία του χριστιανισμού ο εχθρός του ανθρωπίνου γένους επαναστατεί κατά της Εκκλησίας του Χριστού με ποικίλους τρόπους: από τους απροκάλυπτους διωγμούς σε βάρος των χριστιανών μέχρι τις απόπειρες να κηρυχθεί απαρχαιωμένος και ξεπερασμένος ο χριστιανισμός. Η εκκοσμικευμένη κοινωνία του σήμερα είναι υπέρ της κατατάξεως της Εκκλησίας στη θέση του «λαογραφικού μουσείου», όπου οι πιστοί διατελούν απλοί φύλακες των παραδόσεων, χωρίς να έχουν σχέση με τη πραγματική ζωή των συγχρόνων τους. Και όμως η Εκκλησία, ως «στῦλος καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας» (Α΄ Τιμ. 3.15), δεν είναι μόνο φύλακας των υψηλών, διαχρονικών ιδεών. Η Εκκλησία είναι ένας χώρος πνευματικής ανακαινίσεως του ανθρώπου και της κοινωνίας. Το Ευαγγέλιο του Χριστού είναι ο ζωοποιών λόγος, είναι η καλή είδηση, η οποία αποβλέπει στο μέλλον του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά και της ανθρωπότητας ἐν γένει. Μέσα στην Εκκλησία ο άνθρωπος είναι ικανός να καταστεί πράγματι ελεύθερος. Και δεν πρόκειται για μια ανεύθυνη ελευθερία «ο, τι θέλω κάνω», αλλά για μια ελευθερία ενός φίλου του Θεού. Η ελευθερία, η οποία κείται στη βάση της αυθεντικής αγάπης και αυθεντικής δημιουργίας. Ναι, μεν ο λόγος περί Χριστού μέχρι και σήμερα μπορεί να είναι «σκληρὸς» (πρβλ. Ἰω. 6.60), δηλαδή με δυσκολία γίνεται αποδεκτός από τον άνθρωπο, ο οποίος έχει βαθιά του ριζωμένη συνήθεια προς τον εγωϊσμό. Αντίθετα, τα δόγματα και τα συστήματα, τα οποία υποστηρίζουν και προωθούν την ανθρώπινη ιδιοτέλεια, προτρέπουν τον άνθρωπο να επιδίδεται σε επιθυμίες και πάθη, δελεάζουν διότι εκμεταλλεύονται την ανθρώπινη επιθυμία για απολαύσεις και ανέσεις. Ακριβώς σε αυτό το καθημερινό και χρηστικό επίπεδο σε περισσότερες περιπτώσεις και γίνεται αυτή η αντιπαράθεση με το χριστιανισμό. Σήμερα η Εκκλησία καλείται σε ιδιαίτερη μαρτυρία του ότι η διαφύλαξη της θρησκευτικής και κυρίως χριστιανικής κοσμοθεωρίας αποτελεί εγγύηση για τη μη αποσύνθεση της προσωπικότητας, εγγύηση  της βιωσιμότητας του σύγχρονου πολιτισμού μέσα από την υπέρβαση της εγωιστικής ασυδοσίας και βίας.
     Σπουδαία επιμέρους εκδήλωση αυτής της αντιπαραθέσεως αποτέλεσε η κρίση του θεσμού της οικογένειας. Στο σύγχρονο πολιτισμό η έννοια της οικογένειας διαλύεται πέρα από κάθε αναγνώριση. Στην κοινωνική συνείδηση εσπάρησαν και φυτρώνουν δυναμικά οι σπόροι των ψευδών ιδεών περί σπουδαιότητας του λεγόμενου «φυλετικού αυτοπροσδιορισμού», περί ανάγκης της από νωρίς αναπτύξεως της σεξουαλικότητας των παιδιών, περί ποικιλίας μορφών των ενώσεων γάμου, περί φυσιολογικότητας και κανονικότητας των λεγομένων «δοκιμαστικών γάμων», περί κινήσεως της θεληματικής απαιδίας, του λεγόμενου «childfree». Αυτοί και πολλοί άλλοι «ιοί» καταστρέφουν τις παραδοσιακές οικογενειακές αξίες. Ἐν τῳ μεταξύ, αυτές οι δύο λέξεις, δηλαδή οι «οικογενειακές αξίες» δεν μιλούν μόνο για μία από τις οδούς επιτεύξεως της αιωνίου ζωής, αλλά και αποτελούν ταυτόχρονα εγγύηση τόσο της προσωπικής ευτυχίας των γονέων και των παιδιών επί της γης, όσο και της μόνιμης βάσεως του κοινωνικού βίου. Αρνούμενος να ακολουθήσει τις θεμελιώδεις χριστιανικές αλήθειες περί ανθρώπου ο πολιτισμός καθίσταται απροστάτευτος μπροστά στο χάος, ο οποίος αποβαίνει καταστρεπτικός για τις ανθρώπινες κοινωνίες και ζωές.
     Μία δεύτερη πρόκληση είναι οι εντεινόμενες προσπάθειες ερμηνείας υπό το ιδεολογικό και όχι αμιγώς επιστημονικό πρίσμα των δεδομένων των επιστημονικών κλάδων, και ιδίως εκείνων όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η νευροφυσιολογία και πολλοί άλλοι. Ο «επιστημονικός αθεϊσμός» της σοβιετικής εποχής αποτελεί πλέον προϊόν του παρελθόντος, αλλά οι ιδεολόγοι του σύγχρονου επιστημονισμού (η πίστη στην παντοδυναμία της επιστήμης και η απολυτοποίηση του ρόλου της στην κουλτούρα) πιστεύουν ότι η επιστήμη είναι σε θέση να λύσει κάθε ανθρώπινο πρόβλημα στο σύγχρονο κόσμο. Μια τέτοια προσέγγιση εξέρχεται ουσιαστικά των ορίων της εφικτής λειτουργίας της επιστήμης στην ανθρώπινη ζωή και αντιπαραβάλλει τεχνητά τη επιστήμη με τη θρησκεία. Τόσο ο ιερέας, όσο ο ψυχολόγος και ο ψυχοθεραπευτής ο καθένας οφείλει να ασχολείται με την υπόθεσή του, ενώ από κοινού να βοηθούν τον άνθρωπο. Η επιτυχία της συνεργασίας τους εξαρτάται μεταξύ άλλων και από τη διάδοση εκείνης της πνευματικής εμπειρίας, την οποία κατέχει η Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά η οποία αγνοείται από αρκετούς. Ένας εξαιρετικός φιλόσοφος Ivan Vasilyevich Kirievsky έγραφε επ’αυτού: «Εκείνο μόνο επιθυμώ, ώστε εκείνες οι αρχές της ζωής, οι οποίες φυλάσσονται από τη διδασκαλία της αγίας Ορθοδόξου Εκκλησίας, να ποτίζουν τις πεποιθήσεις ανθρώπων μας όλων των βαθμών και τάξεων, ώστε αυτές οι ανώτατες αρχές να επικρατήσουν επί του ευρωπαϊκού διαφωτισμού χωρίς όμως να τον εκτοπίζουν, αλλά αγαλλιάζοντάς τον με την πληρότητά τους, να του προσδίδουν το ανώτατο νόημα και να εξασφαλίσουν την πρόοδο του»[2]. Φρονώ ότι και σήμερα στην ημερήσια διάταξή μας εντάσσεται ο ίδιος στόχος. Η αντιμετώπισή του θα επιτρέψει και τον εμπλουτισμό της επιστήμης και τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων.
     Από τις εκφάνσεις του προβλήματος του επιστημονισμού είναι ο κίνδυνος της απανθρωπίσεως της ανθρωπότητας ως αποτέλεσμα της διαδόσεως των ιδεών της διανθρωπισμού, δηλαδή της «εξόδου των ορίων του ανθρωπίνου», της προωθήσεως μιας ποιοτικής βελτιώσεως της φύσεως του ανθρώπου μέσω επιστήμης και τεχνολογιών. Οι διανθρωπιστές επικαλούνται συχνά την επιθυμία να μειώσουν τις ταλαιπωρίες του ανθρώπου, να καταστήσουν τελειότερη τη φυσική του ύπαρξη. Αυτές οι ιδέες καθαυτές δεν είναι κακές. Γνωρίζουμε πλήθος εκπληκτικών επιστημονικών ανακαλύψεων, οι οποίες απέβησαν πραγματικά καλές για την ανθρωπότητα. Επί παραδείγματι, χάριν στις ανακαλύψεις στον τομέα ιατρικής παρελθόν πλέον αποτελούν ορισμένες επιδημίες, οι οποίες την εποχή του Μεσαίωνα υπήρξαν παγκόσμιες συμφορές. Το πρόβλημα του διανθρωπισμού συνίσταται στο περιορισμό του ανθρώπου στη βιολογική, ή μιλώντας αγιοπατερικά, στη σωματική του υπόσταση, για την τελειοποίηση της οποίας οι θιασώτες της νέας διδασκαλίας ανέχονται την παράβαση των ηθικών αρχών και την έξοδο των ορίων του ηθικώς αποδεκτού. Ο διανθρωπισμός υπόσχεται στην ανθρωπότητα τη «ψηφιακή αιωνιότητα», την υπέρβαση των φυσικών περιορισμών, την εκ των πραγμάτων δημιουργία νέου ανθρώπου. Η συνείδηση των συγχρόνων μας μέσω ταινιών και λογοτεχνίας εμποτίζεται τακτικά με ιδέα ότι ο άνθρωπος θέλει «ανασκευή», «ανακαίνιση» ή, χρησιμοποιώντας την ορολογία της βιομηχανίας υπολογιστών, «αναβάθμιση», το λεγόμενο upgrade. Πρόκειται για μια νέα μορφή του αντιχριστιανισμού, η οποία κηρύσσει την ειλικρινή μέριμνα για το καλό του ανθρώπου, ενώ στην πραγματικότητα καταστρέφει τις αυθεντικές αντιλήψεις περί ανθρωπότητας και του ανθρώπου ως εικόνας Θεού.
       Είναι πολύ απλή η απάντηση στο ερώτημα σχετικά με τα περαιτέρω καθήκοντα της Εκκλησίας και την αντίδρασή της στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Η Εκκλησία θα συνεχίζει να πράττει εκείνο, το οποίο έπραξε πάντοτε, δηλαδή: θα κηρύττει το Ευαγγέλιο της Βασιλείας του Θεού, του ἐληλυθότος εἰς τόν κόσμον. Η Εκκλησία διαφυλάττει μέχρι σήμερα αναλλοίωτες τις βασικές αλήθειες περί ανθρώπου, περί ιδιαιτεροτήτων του εσωτερικού του βίου, περί πνευματικών και ψυχικών αυτού προβλημάτων και τρόπων επιλύσεως αυτών. Αυτές τις αλήθειες δεν έχουμε επινοήσει εμείς, αλλά μᾶς αποκαλύφθηκαν από το Θεό Δημιουργό του ανθρώπου, ο Οποίος μᾶς κατέστησε κοινωνούς του σχεδίου Του για τον άνθρωπο. Η Εκκλησία με πλήρη ευθύνη μιλά σήμερα, όπως και μία χιλιετία πριν: ναι, ξέρουμε ποιος οφείλει να γίνει ο άνθρωπος. Και δεν πρόκειται για μαντείες και υποθέσεις, αλλά για μια αξιόπιστη και υπεύθυνη γνώση. Θα παραθέσω μερικές ιδιότητες χαρακτηριστικές της ζωής της Εκκλησίας από αποστολικούς ακόμη χρόνους, τις οποίες χρησιμοποιεί  αυτή ως δείκτες πορείας τόσο για τον επιμέρους άνθρωπο, όσο και για την κοινωνία γενικά.
       Η πρώτη ιδιότητα – είναι η στάση των χριστιανών έναντι αλλήλων. Ο χριστιανός συγγραφέας του Β΄ αι. Τερτυλλιανός στον «Απολογητικό» του παραθέτει μαρτυρίες των εθνικών για τους χριστιανούς της εποχής τους: «Κοίταξε, λέγουν [οι εθνικοί] πως αυτοί [δηλαδή οι χριστιανοί] αγαπούν αλλήλους, <…> πόσο πρόθυμοι είναι μέχρι και να πεθάνουν ο ένας για τον άλλο»[3]. Αυτή η κραυγή εκπλήξεως από τους εθνικούς αποδεικνύει το ποιο ήταν ένα από τα θεμέλια της χριστιανικής αποστολής. Η χριστιανική αγάπη μέχρι σήμερα μπορεί να εκδηλώνεται στην ανιδιοτελή κοινωνική αλληλεγγύη, στην επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης, στην ειλικρινή προσωπική μέριμνα για τους πλησίον, στην υπομονετική άρση των βαρών αλλήλων.
      Η δεύτερη ιδιότητα, την οποία έχει έμφυτη η Εκκλησία, χαρακτηρίζει τη στάση της έναντι εκείνων, τα οποία ευρίσκονται πέραν αυτής. Οι χριστιανοί θα μπορούσαν να δηλώνουν νομιμοφροσύνη στην πολιτεία και την κοινωνική τάξη με τα έθιμά του και ακόμη στον πολιτισμό, το ριζωμένο στην ειδωλολατρία με μια σπουδαία επιφύλαξη: αυτή η νομιμοφροσύνη επεκτεινόταν μέχρι το όριο, το οποίο άγγιζε την πιστότητα στην αλήθεια του Χριστού. Κατά τον Άγιο Ιουστίνο τον Φιλόσοφο και Μάρτυρα, ολόκληρο το ανθρώπινο γένος μετέχει του Θείου Λόγου, γι΄αυτό ο, τι καλύτερο, το οποίο συμφωνεί με το Λόγο, θα έπρεπε να προσληφθεί και επανεξετασθεί, και όχι να απορριφθεί και να αρνηθεί. «Ο, τι καλύτερο ειπώθηκε από κάποιο ανήκει σε μας τους χριστιανούς», γράφει ο Μάρτυρας στην Απολογία του[4]. Μια ευρεία και μεγαλόψυχη προσέγγιση του κόσμου από χριστιανούς στοχαστές της πρώιμης Εκκλησίας συνέβαλε στο να ενταχθεί στην αρμονική οικοδομή του υπό σύσταση καινοδιαθηκικού πολιτισμού ο, τι καλύτερο υπήρχε στην αρχαία κληρονομιά.
      Η τρίτη σπουδαία ιδιότητα της Εκκλησίας είναι η αναφορά στα έσχατα, η οποία κείται στη βάση της χριστιανικής προσεγγίσεως της ιστορίας. Οι χριστιανοί κατά την τέλεση της Ευχαριστίας εἰς ανάμνησιν του Σωτήρα ζούσαν παράλληλα την εγγύτητα  της επικείμενης παρουσίας του Κυρίου Ιησού. Ήταν μια χαρμόσυνη πρόγευση του θριάμβου της Βασιλείας του Θεού και όχι μια φοβισμένη προσδοκία της «συντέλειας του κόσμου». Η ιερουργία του μυστηρίου της Ευχαριστίας, η αρμονικώς συνδυασμένη με τα έργα της αγάπης, αποτελεί την έναρξη μίας νέας Βασιλείας, μίας Βασιλείας οὐ ἐκ τοῦ κόσμου τουτου, μίας Βασιλείας, όπου κυβερνά ο Θεός και επικρατούν η αγάπη και η δικαιοσύνη. Σ΄όλη την Ιερά Βίβλο είναι διάχυτες οι αναφορές όχι μόνο στους αρχαίους χρόνους, αλλά και στους μελλοντικούς, όταν κατά τον Απόστολο Παύλο, ὁ Θεὸς θα είναι τὰ πάντα ἐν πᾶσιν (Α΄ Κορ. 15.28). Όλος ο πρώιμος χριστιανισμός ήταν έμπλεος μεγάλης χαράς διότι ο Χριστός είχε ήδη θριαμβεύσει στο θάνατο, στον οποίο ήταν καταδικασμένα τα πλάσματα: η Ανάσταση του Χριστού είχε ήδη γίνει και θα έφθανε κάθε άνθρωπο.
    Η εσωτερική, λοιπόν, ενότητα στη φιλαδελφία, η καλοσύνη προς τους έξω και τον περιβάλλοντα κόσμο, χωρίς να κάνουμε συμβιβασμούς ως προς την Ευαγγελική αλήθεια και, τέλος, η χαρμόσυνη αποδοχή της εγγύτητας της αιωνίου Βασιλείας του Χριστού και της κοινής αναστάσεως είναι οι τρεις σημαντικότερες ιδιότητες της Εκκλησίας, με τις οποίες δείχνει την οδό προς τη μεταμόρφωση τόσο της προσωπικής υπάρξεως, όσο και του κοινωνικού βίου σε όλα τα επίπεδα.
    Η Εκκλησία λέγει ότι ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής συνίσταται στην κοινωνία με το Θεό και την απελευθέρωση από τη δουλεία στην αμαρτία. Ιδού η απάντησή της στον ὡς άνω πειρασμό του επιστημονισμού και του διανθρωπισμού. Δεν βλάπτει αυτή καθ’ εαυτήν η εξέλιξη των τεχνολογιών. Καίτοι, μπορεί να καταστεί ψευδο-σκοπός, εάν χαθεί η κατανόηση του πνευματικού στοιχείου της ανθρώπινης ζωής. Η προαναφερθείσα «αναβάθμιση» του ανθρώπου είναι εφικτή, όχι όμως μέσω βιοτεχνολογικών μεταρρυθμίσεων, αλλά μέσω καθάρσεως της καρδιάς και αποκτήσεως των αρετών, κυρίως της αγάπης, η οποία μας καθιστά όμοιους με το Θεό. Η φιλοσοφία του διανθρωπισμού προτείνει στην ανθρωπότητα τη ψηφιακή αιωνιότητα, ενώ ο Κύριος προσέφερε στον άνθρωπο την όντως αιωνιότητα. Σήμερα, ακόμη και στην κοσμική επιστημονική κοινότητα ακούγεται ολοένα και πιο δυνατά το ερώτημα: θα είναι δυνατό να χαρακτηρισθεί ως άνθρωπος εκείνος ο καρπός της επιστημονικής και τεχνικής προόδου, τη δημιουργία του οποίου κηρύσσει ο διανθρωπισμός; Τί είναι εκείνο, το οποίο άνθρωπο καθιστά άνθρωπο; Ποια είναι τα αντικειμενικά κριτήρια της «ανθρωπιάς», τα οποία πρέπει να έχει πρωτίστως υπόψη του οποιοσδήποτε, που τολμά να «βελτιώσει» την ανθρώπινη φύση; Εμείς, ως χριστιανοί, έχουμε τη σχετική απάντηση: το μέτρο της ανθρωπιάς είναι ο Χριστός, ο Νέος Αδάμ, ο Οποίος δεν μόνο εκπλήρωσε το αρχικό σχέδιο του Θεού και Πατρός για τον άνθρωπο, αλλά και με το θάνατο και την ανάστασή Του εξαφάνισε το φόβο των βασάνων και του θανάτου, δηλαδή τα κύρια εμπόδια για να απολαύσουμε την πληρότητα της ζωής. Κατά τον Απόστολο Παύλο, «θεμέλιον γὰρ ἄλλον οὐδεὶς δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν ᾿Ιησοῦς Χριστός» (Α΄ Κορ. 3. 11). Ο Θεός μέσω Χριστού απευθύνει και σήμερα ένα απλό μήνυμα στην ανθρωπότητα: η ζωή του  ανθρώπου εξαρτάται κυρίως από την ικανότητά του να αγαπά και όχι από την παρουσία ή απουσία των έξυπνων συσκευών υψηλής τεχνολογίας. Ακόμη κι εάν υποθέσουμε ότι η πρόοδος των τεχνολογιών θα είναι σε θέση να επιμηκύνει ουσιαστικά τη διάρκεια ζωής, ποιος μηχανισμός ή ποιο πρόγραμμα θα είναι σε θέση να διδάξουν την τέχνη, την αυτοθυσία, το έλεος, το σεβασμό του άλλου, την εγκάρδια καλοσύνη, την πιστότητα, την ευγνωμοσύνη και τη συμπάθεια; Χωρίς να καλλιεργούνται αυτά τα σπουδαιότατα προσόντα ακόμη και σε περιβάλλον γεμάτο συσκευές  τελευταίων τεχνολογιών η ζωή είναι καταδικασμένη να είναι ελλιπής.
     Ανταποκρινόμενη στο αναλλοίωτο στο διάβα των δύο χιλιάδων ετών καθήκον της να κηρύττει την Αλήθεια περί Θεού και ανθρώπου η Εκκλησία καλείται ταυτόχρονα να αναζητήσει τις πλέον κατάλληλες μορφές και τα λόγια, προκειμένου να μεταφέρει την Ευαγγελική είδηση στους σύγχρονους σε μια γλώσσα κατανοητή και προσιτή γι΄αυτούς. Πρόκειται, βεβαίως, όχι για την απλούστευση της Ορθοδόξου διδασκαλίας υπέρ του λεγόμενου «clip thinking» ή μιας επιπόλαιας παντογνωσίας. Αλλά όσα λέγονται σήμερα εξ ονόματος της Εκκλησίας προς τον έξω κόσμο, πρέπει να ελέγχονται για την επικαιρότητα και τη βιωσιμότητά τους. Δεν μπορεί ο λόγος μας να αποτελείται από κάτι γενικά, όμορφα, αλλά εκ πρακτικής απόψεως μη εφαρμόσιμα λόγια. Αυτός ο λόγος οφείλει να δείχνει στον κόσμο εκείνες τις ιδιότητες του χριστιανού και της χριστιανικής κοινότητας, οι οποίες αναφέρθηκαν πάνω. Η εκφορά αυτού του λόγου είναι κάλεσμα και των ιερέων και των λαϊκών. Ο ιεραπόστολος δεν είναι ένα ειδικό επάγγελμα, αλλά μια ομαλή κατάσταση οποιουδήποτε χριστιανού.   Ο ιεραπόστολος είναι εκείνος, ο οποίος κομίζει το Ευαγγέλιο σε όσους δεν γνωρίζουν το Χριστό. Κάθε μέλος της Εκκλησίας καλείται με ζωντάνια και ειλικρίνεια να μαρτυρεί με τη ζωή του ότι να μείνει κανείς με το Χριστό μέσα στην Εκκλησία είναι η πλέον σύντομη και αξιόπιστη οδός προς την πληρότητα της ζωής και την προσωπική ευτυχία.
       Ιδιαίτερος λόγος μου είναι στους νέους. Αυτοί οι πειρασμοί στους οποίους έκανα την αναφορά σήμερα: η περιφρόνηση του διαχρονικού μηνύματος του Ευαγγελίου, η καταφρόνηση της οικογένειας, η αλαζονική βεβαιότητα ότι η επιστημονική γνώση υπερέχει της καλλιέργειας του εσωτερικού ανθρώπου, ο απανθρωπισμός με πρόσχημα την φροντίδα των ανθρώπων – όλοι αυτοί οι πειρασμοί προσφέρονται και θα προσφέρονται κυρίως σε σας, τους νέους. Εντούτοις, εσείς είσθε εκείνοι, οι οποίοι σε μέγιστο βαθμό έχετε την απαραίτητη δυναμικότητα και το ενδιαφέρον, προκειμένου να αντιμετωπίσετε αυτούς τους πειρασμούς, ακόμη και μέσω της οδού, την οποία προτείνει η Εκκλησία. Μέσω φιλίας σε ύψιστη σημασία αυτής της λέξεως, μέσω ανοικτής διαθέσεως και δημιουργικής προσεγγίσεως του περιβάλλοντος κόσμου, χωρίς όμως να προχωρούμε σε συμβιβασμούς σε βάρος του λόγου του Θεού, μέσω αναφοράς στο μέλλον με επίγνωση ότι επιστέγασμα των πάντων είναι η συνάντηση με τον Χριστό. Εσείς, οι οποίοι, πρώτα ο Θεός, έχετε μπροστά σας πολλές δεκαετίες της ζωής, από τώρα καλείσθε να αλλάξετε την κοινωνία μέσω αλλαγής των εαυτών σας.
      Η Εκκλησία, ως θεανθρώπινος οργανισμός, ευρίσκεται ταυτόχρονα εντός και εκτός της κοινωνίας. Οφείλουμε να σκεφθούμε πολύ σοβαρά, πῶς να ξεπεράσουμε αυτό το τεχνητό ρήγμα μεταξύ της ζωής της κοινωνίας και των εκκλησιαστικών παραδόσεων. Η αρχαία Εκκλησία δεν φοβόταν να εντάξει στην παράδοσή της ο, τι καλύτερο υπήρχε, λ.χ. στα εννοιολογικά εργαλεία της φιλοσοφίας, στα ευρήματα και τις ανακαλύψεις του κλασικού Ελληνικού και Ρωμαϊκού πολιτισμού. Αυτή η ένταξη είναι μια πάρα πολύ λεπτή διαδικασία, η οποία δεν θέλει μόνο  χρόνο, αλλά και μεγάλη προσοχή και σύνεση. Γι΄αυτό είναι άκρως σημαντικό να αναπτυχθεί ο πλέον ενεργής διάλογος της Εκκλησίας με τον κόσμο του πολιτισμού καθώς και να διευρυνθεί ουσιαστικά το πεδίο συνεργασίας της Εκκλησίας με τους εκπροσώπους της επιστήμης. Η Εκκλησία είναι ανοικτή σε επικοινωνία με όσους επιθυμούν έναν ειλικρινή διάλογο.
     Όλοι εμείς θα πρέπει να εργασθούμε σκληρά τα επόμενα χρόνια. Στον τομέα της εσωτερικής αποστολής οφείλουμε να κινηθούμε στην οδό προωθήσεως της συνεργασίας της Εκκλησίας και της Κοινωνίας, προκειμένου να υπάρχει στον κόσμο ο περισσότερος χώρος για την αγάπη, τη συμπάθεια και το έλεος. Στα πανορθόδοξα πλαίσια μᾶς ζητούνται μεγάλες προσπάθειες να διαφυλάξουμε την ενότητα της Ορθοδοξίας. Το αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών θα εξαρτάται ἐν πολλοῖς από το γεγονός κατά πόσον συντονισμένη και συνεπή θα αποδειχθεί η πανορθόδοξη υποστήριξη των δοκιμαζομένων ομοδόξων χριστιανών στην Ουκρανία και κατά πόσον πειστικοί και σταθεροί θα είμαστε στην εμμονή μας στην εκκλησιαστική τάξη, η οποία βασίζεται στη μακραίωνη παράδοση της Εκκλησίας.
       Προσωπικά παρακαλώ να εύχεσθε ο Θεός να με ενδυναμώνει για την περαιτέρω άσκηση της ανατεθείσης σε μένα διακονίας.
        Ο Θεός να δώσει ώστε η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία να προοδεύει και εφ΄εξής μαρτυρώντας σε ολόκληρο τον κόσμο ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο Αληθινός Θεός και Σωτήρας, και ότι η Εκκλησία Αυτού είναι το σκάφος της αγιότητας και αγάπης, κάτω από τα πανιά του οποίου ο καθένας μπορεί να πορευθεί στο μέλλον με ελπίδα!
[1] Rozanov V.V. Italianskiye Vpechatleniya. Pestum.
[2] O charaktere prosvesheniya Evropy i ego otnoshenii k prosvesheniu Rossii // Kirievski I.V.
[3] Τερτυλλιανός. Απολογητικός, 39.
[4] Άγιος Ιουστίνος ο Φιλόσοφος. Β΄ Απολογία.