Μία σημαντική μαρτυρία τοῦ Μ. Φωτίου γιά τό κύρος τῶν χειροτονιῶν τῶν καθηρημένων ἐπισκόπων καί γιά τήν ἀποκατάστασή τους
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ
Πρόεδρος Τμ. Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας ΑΠΘ
Διευθυντής Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν
Πρόσφατα ἦλθε στήν ἐπικαιρότητα τό ζήτημα τοῦ κύρους τῶν χειροτονιῶν πού ἔχουν πραγματοποιηθεῖ ἀπό καθηρημένους ἐπισκόπους, λόγω τῶν σχετικῶν κειμένων πού κυκλοφορήθηκαν ἀπό τήν Ἱερά Σύνοδο καί ἱεράρχες τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, ὅπου κατατέθηκαν ἐνστάσεις «ὡς πρὸς τὴ δυνατότητα ἐπικύρωσης ἐκ τῶν ὑστέρων, χειροτονιῶν ποὺ ἔγιναν ἀπὸ καθαιρεμένους, ἀφορισμένους καὶ ἀναθεματισμένους ἐπισκόπους» καί περί τῆς ἀναγνωρίσεως καί εὐχαριστιακῆς κοινωνίας μέ «μή ἔχοντες κανονική χειροτονία καί σχισματικούς μητροπολίτες», καθώς καί προτάσεις ὅτι «θὰ πρέπει τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο νὰ βρεῖ τρόπο καθησύχασης τῆς συνείδησης τῶν πιστῶν γιὰ τὴν ἐγκυρότητα τῆς χειροτονίας καὶ τῶν μυστηρίων ποὺ τελοῦνται ἀπὸ τὴν Ἡγεσία αὐτή».
Μέ ἀφορμή αὐτές τίς δημόσιες ἐπικρίσεις, θεωροῦμε σκόπιμο, στό πλαίσιο τῶν κειμένων καί τεκμηριωμένων θέσεων γιά τό ζήτημα αὐτό (τοῦ ἀρχιεπ. Ἀγχιάλου καί μετέπειτα μητρ. Σμύρνης Βασιλείου, Πραγματεία περί τοῦ κύρους τῆς χειροτονίας τῶν κληρικῶν ὑπό ἐπισκόπου καθῃρημένου καί σχισματικοῦ χειροτονηθέντων, καί τοῦ κοσμήτορος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ κ. Θ. Γιάγκου γιά τήν κανονική παράδοση περί ἀναχειροτονίας τῶν καθηρημένων κληρικῶν), πού ἔχουν ἤδη δεῖ τό φῶς τῆς δημοσιότητας, νά προσθέσουμε μία ἀκόμη σημαντική μαρτυρία πού μᾶς ὑπενθυμίζει ὅτι τό συγκεκριμένο ζήτημα δέν εἶναι καινοφανές, ἀλλά ἀντίθετα ἔχει καταγραφεῖ καί ἀντιμετωπιστεῖ μέ τήν ἐκκλησιαστική ἀρχή τῆς οἰκονομίας ἀρκετές φορές μέσα στόν ροῦ τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας.
Πρόκειται γιά μία μαρτυρία πού διέλαθε τῆς προσοχῆς τῆς μέχρι σήμερα ἔρευνας καί προέρχεται ἀπό ἕνα ἐλάχιστα γνωστό ἔργο τοῦ Μεγάλου Φωτίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, τό ὁποῖο ἐκδόθηκε μέ τόν σύντομο τίτλο «Φωτίου Πατριάρχου Ἐρωτήματα Δέκα σὺν ἴσαις ταῖς ἀποκρίσεσι» (PG 104, 1220-1232), ἐνῶ στήν πλούσια χειρόγραφη παράδοσή του φέρει τόν κάπως ἐκτενέστερο• «Φωτίου τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου συναγωγαὶ καὶ ἀποδείξεις ἀκριβεῖς συνειλεγμέναι ἐκ τῶν συνοδικῶν καὶ ἱστορικῶν γραφῶν περὶ ἐπισκόπων καὶ μητροπολιτῶν καὶ λοιπῶν ἑτέρων ἀναγκαίων ἐκκλησιαστικῶν ζητημάτων».
Στό ἔργο αὐτό ὁ Μέγας Φώτιος ἀπαντάει σέ δέκα ἐρωτήσεις, ἐμφανῶς σχετιζόμενες μέ τό ἱστορικό πλαίσιο τῶν διαταραγμένων ἐνδοεκκλησιαστικῶν σχέσεων τῆς ἐποχῆς του, κυρίως ὡς πρός τίς σχέσεις τοῦ θρόνου τῆς Ρωμαϊκῆς ἐκκλησίας μέ τούς ἄλλους θρόνους τῆς Ἀνατολῆς. Γιά τήν περίπτωση πού μᾶς ἀπασχολεῖ, ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ Δ´ ἐρωταπόκριση («Τίνων κατακριθέντων οἱ ὑπ᾽ αὐτῶν χειροτονηθέντες οὐδὲν ἐβλάβησαν;»), ἀλλά καί ἡ Θ´, ἡ ὁποία θέτει ἀκριβῶς τό ἐρώτημα τῆς ἐπαναφορᾶς στήν κανονική τάξη τῶν καθηρημένων μητροπολιτῶν, ὅπως καί στήν ἀνάλογη περίπτωση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Οὐκρανίας, πού ἀπασχόλησε τήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου• «Πότε καθῃρέθησαν ἐπίσκοποι καὶ πάλιν ἐδέχθησαν κανονικῇ εὐθύτητι, ἢ τῇ τοῦ ἰδίου λαοῦ παρακλήσει;».
Σέ σχέση μέ τήν Δ´ Ἐρώτηση, ὁ πατριάρχης Φώτιος κομίζει σημαντικό ἀριθμό παραδειγμάτων ἀπό τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ἤδη ἀπό τόν τρίτο αἰώνα, μέ ἀφετηρία τήν περίπτωση τοῦ μοναρχιανοῦ ἐπισκόπου Παύλου Σαμοσατέως, ὁ ὁποῖος, ἄν καί καταδικάσθηκε συνοδικῶς τό 268 μ.Χ., «οὐδεὶς τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ καθῄρηται, καίτοι συμπεπραχότων αὐτῷ ἐκεῖνα, δι᾽ ἃ ἐκεῖνος καθῃρέθη».
Στήν Θ´ Ἐρώτηση ἡ ἀπάντηση τοῦ Μ. Φωτίου τίθεται ἐξ ἀρχῆς μέ ἀπόλυτο τρόπο: «Ἐν διαφόροις μέν συνόδοις καί ὑπό διαφόρων τοῦτο πολλάκις ἐγένετο». Παραθέτει δέ ἐν συνεχείᾳ ἕνα σημαντικό ἀριθμό παραδειγμάτων, πού ἀντλεῖ ἀπό τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ἐκκινώντας ἀπό τίς ἀρχές τοῦ τρίτου αἰῶνος, γιά νά φθάσει ὥς τήν ἐποχή του• «Ὅτι Πέτρον τὸν Μιλήτου, καθαιρεθέντα ὑπὸ τοῦ ἁγίου Μεθοδίου οὐ μόνον ἐδικαιώσαμεν ἡμεῖς, ἀλλὰ καὶ τῆς Σάρδεων Μητροπολίτην πεποιήκαμεν. Ὅτι καὶ ἑτέρους πλείστους καθαιρεθέντας ἐπ᾽ ἐγκλήμασι παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου Ἰγνατίου ἡμεῖς ἐδεξάμεθα, καὶ τοὺς ὑφ᾽ ἡμῶν καθαιρεθέντας ὁ ἐν ἁγίοις Ἰγνάτιος ἐδέξατο».
Κατά συνέπεια, τό ἐπιχείρημα τῆς ἀντικανονικότητος, τοῦ ὁποίου γίνεται ἐπίκληση στά ἐσχάτως κυκλοφορηθέντα κείμενα, δέν βρίσκει, μέ ἐξαίρεση τήν προσωποποιημένη περίπτωση τοῦ Μαξίμου τοῦ Κυνικοῦ (Δ´ κανών τῆς Β´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου), ἐρείσματα στήν μακρά συνοδική καί ἐπισκοπική ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία γνωρίζει πολλές καί χαρακτηριστικές περιπτώσεις καθαιρέσεων ἐπισκόπων, οἱ ὁποῖοι ἀποκαταστάθηκαν ἐν συνεχείᾳ, μετά ἀπό παράκληση καί δήλωση μεταμέλειας, στήν ἴδια ἤ σέ ἄλλη ἐκκλησιαστική ἕδρα, στό πλαίσιο τῆς ἐκκλησιαστικῆς οἰκονομίας, τήν ὁποία ἔχει τό δικαίωμα ἡ Ἐκκλησία νά ἀσκεῖ κατά περίπτωση.
Ἄλλωστε, ὅπως ἔχει ἐπισημανθεῖ καί στήν διατριβή τοῦ μακαριστοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κυροῦ Χριστοδούλου γιά τό Παλαιοημερολογιτικό Ζήτημα, μέ ἀφορμή ἀνάλογες περιπτώσεις πού ταλάνισαν τήν Ἐκκλησία κατά τόν εἰκοστό αἰώνα, «ἐκ τῆς νεωτέρας δ᾽ ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας μνημονευτέα σχετικῶς ἡ ὑπό τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας ἀναγνώρισις τῶν χειροτονιῶν οὐ μόνον τῶν σχισματικῶν Βουλγάρων, ἀλλά καί τῶν αἱρετικῶν Ἀρμενίων καί τῶν ΡΚαθολικῶν καί τῶν Ἀγγλικανῶν, εἰς ἅς περιπτώσεις συντρέχει εἰλικρινής μεταμέλεια καί προσχώρησις εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν τῶν ἐχόντων χειροτονίας σχισματικῶν καί αἱρετικῶν κληρικῶν … Ἐν πάσῃ δέ περιπτώσει αἱ τοιαῦται ρυθμίσεις ἀποδοτέαι εἰς τό ἀνεξέλεγκτον δικαίωμα τῆς Ἐκκλησίας ὅπως ἀσκῇ τήν Οἰκονομίαν ἐφ᾽ ὅσον συντρέχουσιν ἑκάστοτε αἱ οἰκεῖαι προϋποθέσεις, χωρίς τοῦτο νά στερῇ ταύτην τοῦ ἐπίσης ἀνεξελέγκτου δικαιώματος νά κρίνῃ κατά κανονικήν ἀκρίβειαν ἑκάστην συγκεκριμένην περίπτωσιν».
Λόγω τῆς σπουδαιότητος τῆς ἀνωτέρω μαρτυρίας τοῦ Μ. Φωτίου, παραθέτουμε στή συνέχεια τό πλῆρες κείμενο τῶν δύο ἐρωταποκρίσεων, διορθωμένο, μάλιστα, μέ βάση τή χειρόγραφη παράδοσή του:
ΕΡΩΤΗΣΙΣ Δ´
Τίνων κατακριθέντων οἱ ὑπ᾽ αὐτῶν χειροτονηθέντες οὐδὲν ἐβλάβησαν;
Παύλου τοῦ ἐκ Σαμοσάτων κατακριθέντος, οὐδεὶς τῶν ὑπ᾽ αὐτῷ καθῄρηται, καίτοι συμπεπραχότων αὐτῷ ἐκεῖνα, δι᾽ ἃ ἐκεῖνος καθῃρέθη.
Τοῦ Νεστορίου καθαιρεθέντος, οὐδεὶς τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ χειροτονηθέντων καθῄρηται.
Πέτρου δὲ τοῦ Μογγοῦ ἔτι πρεσβυτέρου ὄντος, καὶ καθαιρεθέντος ὑπὸ τοῦ ἁγίου Προτερίου, εἶτα εἰς τὸν αὐτοῦ θάνατον Τιμοθέῳ τῷ φονεῖ συνδεδραμηκότος, καὶ μετὰ ταῦτα τὸν θρόνον Ἀλεξανδρείας μετὰ θάνατον ἐκείνου ἁρπάσαντος, καὶ τὴν ἐν Χαλκηδόνι σύνοδον καθ᾽ ἑκάστην ἀναθέματι ὑποβάλλοντος, οἱ ὑπ᾽ αὐτοῦ χειροτονηθέντες, καίπερ καθῃρημένου καὶ φονέως καὶ αἱρετικοῦ, αἱρετικοὶ καὶ αὐτοὶ ὄντες ἔτι, μετανοοῦντες ἐδέχθησαν. Καὶ Φῆλιξ ὁ Ῥώμης γράφων πρὸς Ζήνωνα τὸν βασιλέα, τὴν αὐτοῦ διάταξιν, ἥτις Πέτρον μὲν τῆς Ἐκκλησίας ἐξέβαλεν, ἐκείνους δὲ μετανοοῦντας ἐδέξατο, θεῖον ἀποκαλεῖ τύπον. Ἐγκαλεῖ δὲ αὐτῷ δι᾽ ὧν γέγραφε, τίνος χάριν τὸν Πέτρον ἐκβαλὼν τῆς Ἐκκλησίας, αὖθις αὐτὸν εἰσήγαγε, καὶ τὸν Ἰωάννην ἐδίωξε.
Mελέτιος ὁ Ἀντιοχείας ὑπὸ αἱρετικῶν χειροτονηθεὶς Σεβαστείας ἐπίσκοπος, κἀκεῖθεν μετενεχθεὶς εἰς Βέῤῥοιαν, εἶτα πάλιν ὑπ᾽ αὐτῶν καταστὰς ἀντὶ Εὐσταθίου Ἀντιοχείας ἐπίσκοπος, ἐκείνων ὡς αἱρετικῶν δυσφημουμένων, οὗτος παρὰ τῆς Ἐκκλησίας ἀπεδέχθη.
Οἱ ὑπὸ Σεργίου καὶ Πύῤῥου χειροτονηθέντες καὶ Μακαρίου, τούτων ὡς αἱρετικῶν τῆς Ἐκκλησίας ἐκδιωχθέντων μετανοήσαντες προσεδέχθησαν.
Καὶ οἱ ὑπὸ Μακεδονίου ὡσαύτως τοῦ πνευματομάχου χειροτονηθέντες.
Τὸν Ἀκάκιον οἱ Ῥωμαῖοι ἔτι μὲν περιόντα καθαιρέσει ὑπέβαλον καὶ ἀναθέματι• μετὰ τελευτὴν δέ, Ἰουστίνου μετὰ τὸν Ἀναστάσιον βασιλεύσαντος, πρεσβευσάμενοι πρὸς αὐτόν, καὶ τῶν διπτύχων ἐκβαλόντες, Ἰωάννου τηνικαῦτα τὸν θρόνον διέποντος Κωνσταντινουπόλεως, τοὺς ὑπ᾽ αὐτοῦ χειροτονηθέντας συλλειτουργοὺς εἶχον, καὶ ἐκοινώνουν αὐτοῖς.
Οἱ ὑπὸ Ἀναστασίου καὶ Νικήτα τῶν αἱρετικῶν χειροτονηθέντες, παρὰ τῆς ἑβδόμης ἐδέχθησαν συνόδου.
Καὶ Μελέτιος δὲ μυρίων ἔνοχος γέγονεν, ἐπεπήδησεν θρόνοις ἀλλοτρίοις, ἐλύπησε μάρτυρας, ἐπανέστη τῷ οἰκείῳ πατριάρχῃ, καὶ τὸν αὐτοῦ ἥρπασε θρόνον, συναπήχθη Ἀρείῳ• ὡς δὲ λέγει Σωκράτης καὶ εἰς τὸν διωγμὸν ἐπέθυσε. Καὶ διὰ ταῦτα ὑπὸ τοῦ Πέτρου καθῃρέθη• ἀλλ᾽ ὅμως εἰ καὶ καθῃρέθη πολλάκις, ὕστερον εἰ καὶ μὴ τὴν ἱερωσύνην, ἀλλὰ τὸ ὄνομα τοῦ ἐπισκόπου ἀπείληφεν.
ΕΡΩΤΗΣΙΣ Θ´
Πότε καθῃρέθησαν ἐπίσκοποι καὶ πάλιν ἐδέχθησαν κανονικῇ εὐθύτητι, ἢ τῇ τοῦ ἰδίου λαοῦ παρακλήσει;
Ἐν διαφόροις μέν συνόδοις καί ὑπό διαφόρων πατέρων τοῦτο πολλάκις ἐγένετο, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου γέγονε, καὶ ἐπὶ Μαρκέλλου ἐπισκόπου Ἀγκύρας, καὶ Μακαρίου, καὶ ἑτέρων πολλῶν, ὡς εἴρηται.
Παρακλήσει δὲ λαοῦ ζητοῦντος τὸν ἴδιον ποιμένα ἐγένετο ἐπὶ Ἡρακλᾶ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Ἀλεξανδρείας, οὗ διάδοχος Διονύσιος, εἶτα Μάξιμος, ἔπειτα Θεωνᾶς, καὶ μετ᾽ αὐτὸν ὁ ἅγιος ἱερομάρτυς Πέτρος. Ἐγένετο δὲ τοιῷσδε•
Ἦν ἐν ταῖς ἡμέραις τοῦ αὐτοῦ ἁγιωτάτου Ἡρακλᾶ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ Ὠριγένης ὁ καλούμενος Ἀδαμάντιος, τὴν ἰδίαν φανερῶς ἐξηγούμενος αἵρεσιν, προσκρούων Τετράδι καὶ Παρασκευῇ. Τοῦτον τοίνυν ὡς παραποιοῦντα τὴν ὑγιαίνουσαν διδασκαλίαν καὶ παραχαράσσοντα τὴν ὀρθόδοξον πίστιν, ἐχώρησεν ὁ αὐτὸς ἅγιος ἐπίσκοπος Ἡρακλᾶς τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐδίωξε τῆς Ἀλεξανδρείας.
Ὁ δὲ αὐτὸς ἐκκήρυκτος Ὠριγένης, ἀπερχόμενος εἰς τὰς τῆς Συρίας πόλεις, κατήντη¬σεν εἰς πόλιν ὀνομαζομένην Θμούην, ἐπίσκοπον ἔχουσαν ὀρθόδοξον ὀνόματι Ἀμμώνιον, ὃς καὶ ἐπέτρεψε τῷ αὐτῷ Ὠριγένει ὁμιλῆσαι λόγον διδακτικὸν ἐν τῇ αὐτοῦ ἐκκλησίᾳ. Τοῦτο δὲ ἀκούσας ὁ πάπας Ἡρακλᾶς ὁ εἰρημένος, ἐξῆλθεν εἰς Θμούην, καὶ δι᾽ αὐτὸ τοῦ-το καθῄρεσε τὸν Ἀμμώνιον, καὶ κατέστησεν ἀντ᾽ αὐτοῦ ἐπίσκοπον Φίλιππόν τινα νεώτερον μέγαν πολιτευτὴν ἐν τῷ Χριστιανισμῷ. Ὕστερον δὲ παρακληθεὶς ὑπὸ τοῦ λαοῦ τῆς αὐτῆς πόλεως, ὁ εἰρημένος πάπας Ἀλεξανδρείας ὁ Ἡρακλᾶς, ἐδέξατο αὖθις ἐπίσκοπον τὸν Ἀμμώνιον, καὶ παρέδωκεν ἀμφοτέροις, τῷ Ἀμμωνίῳ φημί, καὶ τῷ Φιλίππῳ, τὴν ἐπισκοπὴν Θμούης. Μετὰ δὲ τὸ ἀποστῆναι τὸν ἅγιον Ἡρακλᾶν ἐκεῖθεν, ὁ μὲν θαυμαστὸς Φίλιππος οὐδ᾽ ὅλως ἐκάθισεν ἐπὶ τοῦ θρόνου• ἀλλ᾽ ἐξηγουμένου τοῦ Ἀμμωνίου, ἤγουν λειτουργοῦντος, ἰστάμενος διετέλει ὀπίσω αὐτοῦ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς τοῦ Ἀμμωνίου ζωῆς. Ὅτε δὲ ἐκοιμήθη Ἀμμώνιος, τότε ἐκάθισεν ἐπὶ τοῦ θρόνου ὁ Φίλιππος, καὶ ἐγένετο τῶν ἐπισήμων ἐν ἀρετῇ, καὶ θαυμαζόμενος παρ᾽ ἐπισκόπων.
Ὅτι τὸν Ἄρειον διάκονον ὄντα καθῄρεσεν ὁ ἐν ἁγίοις ἱερομάρτυς Πέτρος, καὶ ἐξωστράκισε τῆς Ἐκκλησίας τελείως. Ἀχιλλᾶς δὲ ὁ ἐν ἁγίοις διάδοχος τοῦ αὐτοῦ ἱερομάρτυρος Πέτρου Ἀλεξανδρείας, τοῦτον οὐ μόνον ἐδέξατο, ἀλλὰ καὶ πρεσβύτερον ἐχειροτόνησε, καὶ φροντίζειν τοῦ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ διδασκαλείου ἔταξεν.
Ὅτι τὸν Εὐτυχῆ καθαιρεθέντα ὑπὸ τοῦ ἐν ἁγίοις Φλαβιανοῦ, ὁ Ἀλεξανδρείας, καὶ ὁ Ἀντιοχείας, καὶ ὁ Ἱεροσολύμων ἐδέξαντο μετὰ θάνατον ἐκείνου.
Ὅτι τὸν ἥλιον καὶ φωστῆρα τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν, τὸν ἁγιώτατον Χρυσόστομον, καθαιρεθέντα (πῶς ἔφερε δίκη;) ὑπὸ Θεοφίλου ἐπισκόπου ὁμοδόξου χωρὶς τῶν ἄλλων πατριαρχῶν, ἐδέξαντο καὶ ὑπερεδέξαντο.
Ὅτι Πέτρον τόν Μιλήτου, καθαιρεθέντα ὑπὸ τοῦ ἐν ἁγίοις Μεθοδίου οὐ μόνον ἐδικαιώσαμεν ἡμεῖς, ἀλλὰ καὶ τῆς Σάρδεων μητροπολίτην πεποιήκαμεν.
Ὅτι καὶ ἑτέρους πλείστους καθαιρεθέντας ἐπ᾽ ἐγκλήμασι παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου Ἰγνατίου ἡμεῖς ἐδεξάμεθα, καὶ τοὺς ὑφ᾽ ἡμῶν καθαιρεθέντας ὁ ἐν ἁγίοις Ἰγνάτιος ἐδέξατο.