Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ὁμότιμη Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.
Κυριακὴ Β´ ἀπὸ τοῦ Ἁγίου Πάσχα- Ἀντίπασχα, Ἡ ψηλάφησις τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Θωμᾶ, 5 Μαΐου 2019 Ἑωθινὸν α´ (Αριθμ. 14Α)
Α. 1. Τα σημερινά
Αναγνώσματα συνδυάζουν δύο ορόσημα της εκκλησιαστικής μας ζωής, την Ανάσταση
του Χριστού, η οποία αποτελεί, εξάλλου, και τον ιστό του λειτουργικού λόγου της
Εκκλησίας αλλά και την πρώτη ιεραχική συγκρότηση της Αποστολικής κοινότητας με
τη διάκριση των χαρισμάτων των μελών της με επικεφαλής τη σύναξη των Αγίων
Αποστόλων. Όλη η περίοδος από το βράδυ της Ανάστασης μέχρι τη Δευτέρα της
Πεντηκοστής αποτελεί λειτουργικά μία ενότητα, όπως επισημαίνεται και με τον
ενιαίο τίτλο του λειτουργικού βιβλίου (Πεντηκοστάριο), που περιέχει γι᾽ αυτήν
την περίοδο τη λειτουργική και υμνολογική πράξη της Εκκλησίας. Το δεύτερο
χαρακτηριστικό της περιόδου είναι ότι τα Ευαγγελικά Αναγνώσματα προέρχονται από
το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, το οποίο ονομάζεται, κατά τον Άγιο Νικόδημο τον
Αγιορείτη, και «πνευματικό» Ευαγγέλιο, επειδή τονίζεται στην καταγραφή του η
Θεότητα του Χριστού, ακολουθώντας ο Άγιος Νικόδημος επ᾽ αυτού τον Άγιο Γρηγόριο
το Θεολόγο, όπως έχουμε ήδη σημειώσει. Εξάλλου, η ζωή της Εκκλησίας είναι
γεγονός πνευματικό, όχι ως φρασεολογία μιας εκφοράς ατομικής εμπειρίας και
απροσδιορίστου βιώματος, αλλά ώς μαρτυρία εν Αγίω Πνεύματι του Αναστάντος
Χριστού μετά πάντων των Αγίων. Υπ᾽ αυτήν την ερμηνευτική πρόταση η Εκκλησία
εμποτίζει τη λειτουργική της πράξη με τη μαρτυρία της αυτή με τα Αναστάσιμα
Τροπάρια- Απολυτίκια, Θεοτοκία, τις Υπακοές των οκτώ ήχων, που επαναλαμβάνονται
κάθε οκτώ εβδομάδες και κατά τη διάρκεια του έτους, αρχής γενομένης από το
Απολυτίκιο του πρώτου ήχου, ως συμπερίληψης πάσης της γενομένης εις ημάς Θείας
Οικονομίας: «Δόξα τῇ Ἀναστάσει Σου,
Χριστέ, δόξα τῇ βασιλείᾳ Σου, δόξα τῇ οἰκονομίᾳ Σου, μόνε
φιλάνθρωπε», πράγμα που σημαίνει ότι τίποτα στην Εκκλησία δεν προτείνεται
ανεξάρτητα από το Μυστήριο της Αποκαλύψεως του Θεού από κτίσεως κόσμου, έτσι
όπως υμνολογικά εκφέρεται με τις εννέα Ωδές, σε κάθε κανόνα, συνδυάζοντας την
ομολογία στον Τριαδικό Θεό, το μυστήριο της Θείας Οικονομίας του Υιού και Λόγου
του Θεού Πατρός και τη μαρτυρία της Υπεραγίας Θεοτόκου. Ερμηνευτικά η περίοδος
του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, όπως διαμορφώθηκε υμνολογικά, κυρίως, τον
όγδοο και ένατο αιώνα αντιμετωπίζει τις τελευταίες προκλήσεις διάβρωσης του
μυστηρίου της Ενανθρωπήσεως του Λόγου αλλά και τη βαθμιαία εκφανθείσα πρόκληση
του Filioque, όπως και τις συνέπειες αυτής της πρόκλησης στη ζωή των
χριστιανών, ανεξάρτητα που η σύγκρουση θα κορυφωθεί με την αμφισβήτηση του
ησυχαστικού βίου τον 14ο αι. Εξάλλου, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, όχι απλώς
απηχεί αυτήν την ερμηνευτική γραμμή, αλλά και την επικαλείται ως κριτήριο
ελέγχου της Ορθοδόξου πίστεως[1].
2. Τα Αναγνώσματα της
πρώτης Κυριακής μετά την Ανάσταση είναι σε μία συνέχεια με τις θεοσημίες της Μεγάλης Εβδομάδος με αποκορύφωμα το
γεγονός της Ανάστασης. Πρόκειται για την εκ των υστέρων καταγραφή γεγονότων της
κοινότητος των Αποστόλων από ένα αυτόπτη μάρτυρα και μαθητή του Χριστού, τον
Ευαγγελιστή Ιωάννη, ως προς το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα και ένα απόσπασμα από τις Πράξεις των Αποστόλων, για το Αποστολικό
Ανάγνωσμα, ένα βιβλίο που γράφτηκε από τον Ευαγγελιστή Λουκά, γιατρό και συνοδό
του Απόστολου Παύλου, Ελληνικής καταγωγής, με την έννοια ότι προήρχετο από
ειδωλολατρικό περιβάλλον. (Αυτό, βέβαια, είναι μία γενική πληροφορία, που κατά
τη γνώμη μου παραθεωρεί τα ιστορικά συμφραζόμενα της συγκρότησης της
Αποστολικής Εκκλησίας. Όπως έχω ήδη αναφέρει οι Εβραίοι εκτός Ιεροσολύμων ήταν
οργανωμένοι σε κοινότητες με κέντρο τη Συναγωγή, της οποίας μέλη ήταν και οι
προσήλυτοι. Οι Απόστολοι άρχιζαν το κήρυγμα, όπου κι αν πήγαιναν, από τις
τοπικές Συναγωγές. Διαβάζοντας κανείς το Ευαγγέλιο του Λουκά, ιδίως τα πρώτα
τρία κεφάλαια, όπως επίσης το τελευταίο κεφάλαιο των Πράξεων, αποκομίζει μία ατμόσφαιρα γνώσεως της παραδόσεως της
Παλαιάς Διαθήκης, που συνάδει με γνώση κάποιου προσήλυτου και παρουσία του είτε
στις Συναγωγές, είτε σε συζητήσεις με Ιουδαίους, όπως στη Ρώμη. Εξάλλου, ως
ακόλουθος του Αποστόλου Παύλου ο Ευαγγελιστής Λουκάς θα ήταν πολύ δύσκολο να
τον παρακολουθεί, εάν δεν είχε καθόλου γνώση του παλαιοδιαθηκικού υποβάθρου
του. Σημειώνω εν παρενθέσει ότι το κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου έχει ένα διττό
χαρακτήρα, απευθύνεται μεν προς τους κατά σάρκα Εβραίους, αλλά συγχρόνως μέσω
των προσηλύτων ανοίγεται προς τα έθνη και προς όλο τον κόσμο.
Β.1. Το κοινό σημείο των
δύο Αναγνωσμάτων είναι η λέξη «σημεία». Στο μεν Αποστολικό Ανάγνωσμα τα «σημεία»
ενεργούνται από τους Αποστόλους, ενώ στο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα τα «σημεία» ενεργούνται από τον Αναστάντα Χριστό. Tο πρώτο «σημείο», επαναλαμβανόμενο στην Ευαγγελική περικοπή δύο
φορές, του Αναστάντος Χριστού είναι η εμφάνισή του σε κλειστό χώρο με κλειστές
θύρες, «τῶν θυρῶν
κεκλεισμένων», τη δεύτερη για χάρη του Θωμά, που απουσίαζε κατά την
πρώτη εμφάνιση. Στο Απολυτίκιο της ημέρας λέγεται ότι η εμφάνιση του Χριστού με
κλειστές τις θύρες συνιστά την αρχή, τον εγκαινισμό του έργου του Αγίου Πνεύματος, είναι,
δηλαδή, η περιόδος που οι Μαθητές προετοιμάζονται για την εν Πνεύματι πορεία
της Εκκλησίας, η οποία περιλαμβάνει όλους (ἡ πάντων ἀνάστασις), τους Μαθητές
αλλά και όλους (ἡμῖν): ἦχος βαρύς: «Ἐσφραγισμένου τοῦ μνήματος ἡ ζωὴ ἐκ τάφου ἀνέτειλας
Χριστὲ ὁ Θεός, καὶ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, τοῖς Μαθηταῖς
ἐπέστης ἡ πάντων ἀνάστασις, πνεῦμα εὐθὲς δι᾽ αὐτῶν ἐγκαινίζων ἡμῖν, κατὰ
τὸ μέγα σου ἔλεος». Γι᾽ αυτό στο πρώτο στιχηρό ιδιόμελο του Μεγάλου Εσπερινού
της εορτής υπάρχει η υπόμνηση να πορευτούν οι Μαθητές στην Ιερουσαλήμ: ἦχος α´:
«Τῶν θυρῶν
κεκλεισμένων τῶν Μαθητῶν συνηθροισμένων, εἰσῆλθες ἄφνω παντοδύναμε, Ἰησοῦ,
ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ στὰς ἐν μέσῳ αὐτῶν, εἰρήνην δούς, ἐπλήρωσας
ἁγίου Πνεύματος, προσμένειν τε προσέταξας, καὶ μηδαμοῦ χωρίζεσθαι ἀπὸ Ἱερουσαλήμ,
ἕως οὗ ἐνδύσωνται τὴν ἐξ ὕψους δύναμιν· διὸ βοῶμέν
σοι· ὁ φωτισμός, καὶ ἡ ἀνάστασις, καὶ ἡ εἰρήνη ἡμῶν,
δόξα σοι».
2. Συνήθως γίνεται λόγος
για την «καλή απιστία» του Θωμά υποβιβάζοντας το μυστήριο της Θείας Οικονομίας
σε ένα λόγο περί αποδοχής ή μη του θαύματος. Όμως, άλλος είναι ο σκοπός του
προβληματισμού του Θωμά, όπως ακούμε στο ενδέκατο στιχηρό ιδιόμελο του Μεγάλου
Εσπερινού της εορτής: Ο Θωμάς απουσιάζει στην πρώτη συνάντηση «οἰκονομικῶς»,
ώστε να λυθεί κάθε αμφιβολία για την πραγματικότητα της Ενανθρωπήσεως του
Λόγου, που είναι ο ίδιος ο Θεός του Ισραήλ, όπως λέγεται στο Εισοδικό της
εορτής: «Ἐν Ἐκκλησίαις εὐλογεῖτε τὸν
Θεόν, Κύριον ἐκ πηγῶν Ἰσραήλ». Πρόκειται για την πιστοποίηση, ή ομολογία
του μυστηρίου της Θείας Ενανθρωπήσεως, ότι ο Δεσπότης αληθώς ενηνθρώπησε και
δεν ήταν απλώς κατά φαντασία, «πνεύμα»,
αλλά είχε σάρκα και οστά και ότι τα πάθη ήταν πραγματικά και ότι έπαθε δι᾽ ημάς
ἑκουσίως: ἦχος πλ. β´: «Τῶν θυρῶν
κεκλεισμένων, ἐπέστης Χριστὲ πρὸς τοὺς Μαθητάς. Τότε ὁ Θωμᾶς, οἰκονομικῶς οὐχ εὑρέθη μετ᾽ αὐτῶν· ἔλεγε γάρ· οὐ μὴ
πιστεύσω, ἐὰν μὴ ἴδω κἀγὼ τόν Δεσπότην, ἴδω τὴν πλευράν· ὅθεν ἐξῆλθε τὸ αἷμα, τὸ ὕδωρ, τὸ βάπτισμα, ἴδω τὴν
πληγήν, ἐξ ἧς ἰάθη τὸ μέγα τραῦμα ὁ ἄνθρωπος, ἴδω, πῶς οὐκ
ἦν, ὡς πνεῦμα, ἀλλὰ σάρξ καὶ ὀστέα, ὁ τὸν θάνατον πατήσας, καὶ Θωμᾶν
πληροφορήσας, Κύριε, δόξα σοι». Στην Ευαγγελική περικοπή ο Χριστός μετά το
χαιρετισμό «Εἰρήνη ὑμῖν» και την υπόμνηση ότι ενεργεί ως άγγελος του ουράνιου
Πατέρα: «καθὼς ἀπέσταλκέ
με ὁ πατήρ, κἀγὼ πέμπω ὑμᾶς», εμφυσά στους Μαθητές λέγοντάς τους «Λάβετε Πνεῦμα Ἅγιον»·
3. Στην ερμηνευτική
Θεολογία της Εκκλησίας λέμε ότι το πρόσωπο που ενεργεί την Αποκάλυψη του
Τριαδικού Θεού είναι ο Λόγος, αποκαλυπτόμενος άσαρκος στους Προφήτες, ένσαρκος
στους Μαθητές, ο αυτός Δημιουργός και ανακαινιστής του ανθρώπινου γένους. Είναι
ο αυτός που ενεφύσησε πνοή ζωής στη δημιουργία του ανθρώπου και εμφυσά εκ νέου,
αποκαλύπτει, δηλαδή, το Άγιο Πνεύμα καλώντας τους Μαθητές εις θεογνωσία
Πνευματικώς, και γι᾽ αυτό και Πνευματικώς ορώμενος. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης
σημειώνει ότι ο Χριστός «Πολλὰ μὲν οὖν καὶ
ἄλλα σημεῖα ἐποίησεν ὁ Ἰησοῦς ἐνώπιον τῶν μαθητῶν αὐτοῦ, ἃ οὐκ ἔστι γεγραμμένα ἐν
τῷ βιβλίῳ τούτῳ», και έρχεται το Αποστολικό Ανάγνωσμα να καταγράψει το
πλήθος των θαυμάτων που ενεργούσαν οι Μαθητές μετά τη συναγωγή τους στα
Ιεροσόλυμα, όπως επίσης και τις αντιδράσεις των Σαδδουκαίων. Μάλιστα
καταγράφεται η απελευθέρωσή τους από τη φυλακή με διάνοιξη των θυρών υπό
αγγέλου, ένα παράλληλο περιστατικό με την εμφάνιση του Χριστού «τῶν θυρῶν κεκλεισμένων», ως προδήλωση
της Πεντηκοστής.
Οι πενήντα μέρες που
ακολουθούν την Ανάσταση αποτελούν μαρτυρία της προετοιμασίας των Μαθητών για
την έλευση του Αγίου Πνεύματος και τη δυνατότητα μόνιμης θέωσης του ανθρώπινου
γένους.
Αποστολικό Ανάγνωσμα: Πράξ. ε´, 12-20:
«12 Διὰ δὲ τῶν χειρῶν τῶν ἀποστόλων ἐγίνετο
σημεῖα καὶ τέρατα ἐν τῷ λαῷ πολλά· καὶ ἦσαν ὁμοθυμαδὸν
ἅπαντες ἐν τῇ στοᾷ Σολομῶντος· 13 τῶν δὲ λοιπῶν
οὐδεὶς ἐτόλμα κολλᾶσθαι αὐτοῖς, ἀλλ᾽ ἐμεγάλυνεν αὐτοὺς ὁ λαός· 14 μᾶλλον δὲ προσετίθεντο πιστεύοντες τῷ Κυρίῳ πλήθη ἀνδρῶν τε
καὶ γυναικῶν, 15 ὥστε κατὰ τὰς πλατείας ἐκφέρειν τοὺς ἀσθενεῖς καὶ
τιθέναι ἐπὶ κλινῶν καὶ κραβάττων, ἵνα ἐρχομένου Πέτρου κἂν
ἡ σκιὰ ἐπισκιάσῃ τινὶ αὐτῶν. 16 συνήρχετο δὲ καὶ τὸ πλῆθος τῶν πέριξ
πόλεων Ἱερουσαλήμ φέροντες ἀσθενεῖς καὶ ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων, οἵτινες ἐθεραπεύοντο ἅπαντες. 17 Ἀναστὰς δὲ ὁ ἀρχιερεὺς
καὶ πάντες οἱ σὺν αὐτῷ, ἡ οὖσα αἵρεσις τῶν Σαδδουκαίων,
ἐπλήσθησαν ζήλου 18 καὶ ἐπέβαλον τὰς χεῖρας αὐτῶν ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους, καὶ ἔθεντο αὐτοὺς ἐν τηρήσει δημοσίᾳ. 19 ἄγγελος δὲ Κυρίου διὰ τῆς νυκτὸς ἤνοιξε τὰς θύρας τῆς φυλακῆς,
ἐξαγαγών τε αὐτοὺς εἶπε· 20 Πορεύεσθε καὶ σταθέντες λαλεῖτε
ἐν τῷ ἱερῷ τῷ λαῷ πάντα τὰ ῥήματα τῆς ζωῆς ταύτης».
Ευαγγελικὸ Ἀνάγνωσμα: Ἰω. κ´, 19-31: «19 Οὔσης οὖν ὀψίας τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ τῇ μιᾷ σαββάτων, καὶ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων ὅπου ἦσαν οἱ μαθηταὶ
συνηγμένοι διὰ τὸν φόβον τῶν Ἰουδαίων, ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς
καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον, καὶ λέγει αὐτοῖς· Εἰρήνη ὑμῖν.
20 καὶ τοῦτο εἰπὼν ἔδειξεν αὐτοῖς τὰς χεῖρας καὶ τὴν
πλευρὰν αὐτοῦ. ἐχάρησαν οὖν οἱ μαθηταὶ ἰδόντες τὸν Κύριον. 21 εἶπεν οὖν
αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς πάλιν· Εἰρήνη ὑμῖν. καθὼς ἀπέσταλκέ με ὁ πατήρ, κἀγὼ πέμπω ὑμᾶς.
22 καὶ τοῦτο εἰπὼν ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς· Λάβετε
Πνεῦμα ἅγιον· 23 ἄν τινων ἀφῆτε τὰς ἁμαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς, ἄν τινων
κρατῆτε, κεκράτηνται. 24 Θωμᾶς δὲ εἷς ἐκ τῶν δώδεκα ὁ λεγόμενος Δίδυμος, οὐκ ἦν
μετ᾽ αὐτῶν ὅτε ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς. 25 ἔλεγον οὖν αὐτῷ οἱ ἄλλοι μαθηταί· Ἑωράκαμεν τὸν Κύριον. ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· Ἐὰν μὴ ἴδω ἐν
ταῖς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν
ἥλων, καὶ βάλω τὴν χεῖρά μου εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ, οὐ μὴ πιστεύσω. 26 Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας ὀκτὼ πάλιν ἦσαν ἔσω οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ καὶ
Θωμᾶς μετ᾽ αὐτῶν. ἔρχεται ὁ Ἰησοῦς τῶν θυρῶν
κεκλεισμένων, καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον καὶ εἶπεν· Εἰρήνη ὑμῖν. 27 εἶτα
λέγει τῷ Θωμᾷ· Φέρε τὸν δάκτυλόν σου ὧδε καὶ ἴδε τὰς χεῖράς μου, καὶ φέρε τὴν
χεῖρά σου καὶ βάλε εἰς τὴν πλευράν μου, καὶ μὴ γίνου ἄπιστος,
ἀλλὰ πιστός. 28 καὶ ἀπεκρίθη Θωμᾶς καὶ εἶπεν αὐτῷ· Ὁ Κύριός μου καὶ ὁ
Θεός μου. 29 λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ὅτι ἑώρακάς με,
πεπίστευκας· μακάριοι οἱ μὴ ἰδόντες καὶ πιστεύσαντες. 30 Πολλὰ μὲν οὖν καὶ ἄλλα σημεῖα ἐποίησεν ὁ Ἰησοῦς ἐνώπιον τῶν
μαθητῶν αὐτοῦ, ἃ οὐκ ἔστι γεγραμμένα ἐν τῷ βιβλίῳ τούτῳ· 31 ταῦτα δὲ
γέγραπται ἵνα πιστεύσητε ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς
τοῦ Θεοῦ, καὶ ἵνα πιστεύοντες ζωὴν ἔχητε ἐν τῷ ὀνόματι
αὐτοῦ».
[1]. Αναφέρω εδώ και πάλι τα κριτήρια της
ερμηνευτικής και της πράξεως της Εκκλησίας, ως υπόβαθρο του κηρύγματος και της
Θεολογίας: Ι. α) η Αγία Γραφή (Προφήτες- Απόστολοι), β) η βαπτισματική ομολογία
του Τριαδικού Θεού κατά το Σύμβολο Νικαίας- Κωνσταντινουπόλεως ως σύνοψη της
Αγίας Γραφής, συνέπειες στη ζωή της Εκκλησίας, γ) η συνοδική-Πατερική ερμηνεία
των εγκρίτων Πατέρων επί των άρθρων του Συμβόλου της Πίστεως για το έργο του
ενός και του αυτού Υιού και Λόγου του Θεού, δ) η συνοδική-Πατερική ερμηνεία των
εγκρίτων Πατέρων επί των άρθρων του Συμβόλου της Πίστεως για το έργο του ενός
και του αυτού Αγίου Πνεύματος, συγκροτούντος την Εκκλησία του σώματος του
Χριστού, των αυτοπτών του Λόγου, Προφητών, Αποστόλων, Αγίων, ε) η λειτουργική
πράξη κατά νηπτική μαρτυρία και συνοδική επιμαρτυρία, στ) η Εκκλησιαστική
Ιστορία- δευτερεύουσες πηγές για την εκάστοτε διεξαγωγή των προσυνοδικών και
μετασυνοδικών συζητήσεων.
ΙΙ. Η Εκκλησία ως
χαρισματικά ιεραρχημένο σώμα κατά την ιστορική της πορεία.
ΙΙΙ. Το εκκλησιαστικό
έθος (έθιμο) κατά τη μαρτυρία των Αγίων Πατέρων και όχι κατά χρησικτησία.