ΚΥΡΙΑΚΗ Α' ΜΑΤΘΑΙΟΥ, ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΝΤΩΝ

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ὁμότιμη Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

Κυριακή Α´ Ματθαίου, Κυριακή τῶν Ἁγίων Πάντων, 23 Ιουνίου 2019

(Αριθμ. 20Ν)

(Άρχεται μετά τον Εσπερινό της Κυριακής η νηστεία των Αγίων Αποστόλων μέχρι 28 Ιουνίου)

Με την Κυριακή των Αγίων Πάντων κλείνει η περίοδος του Πεντηκοσταρίου, η οποία άρχισε με το «Δεῦτε λάβετε φῶς». Στην υμνολογία του Μικρού Εσπερινού προβάλλεται ο σκοπός της σημερινής εορτής, αφού πρώτα δοθεί η σύνοψη του περιεχομένου του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας με ένα λόγο συγκλονιστικό. Ο υμνωδός χαιρετίζει τη Νέα Σιών, την Εκκλησία των Ιεροσολύμων, όμως, ως συμπερίληψη και του παλαιού Ισραήλ εν τω προσώπω του Αναστάντος Χριστού, όπως έχει ήδη υπογραμμισθεί σε προηγούμενο κείμενο ότι ο Χριστός ενώνει στο πρόσωπό του το τρισσό αξίωμα του παλαιού Ισραήλ ενώνοντας παλαιό και νέο Ισραήλ και σύμπαν το ανθρώπινο γένος στο Μυστικό Δείπνο, στα πάθη και την Ανάσταση, ως καινή δημιουργία: Ἀναστάσιμο Στιχηρὸ γ´, ἦχος πλ. δ´: «Χαῖρε Σιὼν ἁγία, Μήτηρ τῶν Ἐκκλησιῶν, Θεοῦ κατοικητήριον· σὺ γὰρ ἐδέξω πρώτη, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, διά τῆς Ἀναστάσεως».

Στην ίδια ερμηνευτική γραμμή, ως ομολογία πίστεως, με υπόβαθρο τις συνοδικές αποφάσεις τεσσάρων Οικουμενικών Συνόδων περί του τρόπου της Ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου του Θεού Πατρός (Γ´- ΣΤ´), το τέταρτο Στιχηρὸ Ἀναστάσιμο συμπεριλαμβάνει στὸ μυστήριο της του Υιού Οικονομίας άπαν το ανθρώπινο γένος. Το Στιχηρό δομείται εν λόγω βραχεί: Ὁ ἀΐδιος Υἱὸς καὶ Λόγος, πρὸ τῶν αἰώνων γεννηθείς ἐκ τοῦ Πατρός, ὁ αὐτὸς καὶ σαρκωθείς, ὑπομείνας τὰ πάθη ἑκουσίως (βουλήσει), εἶναι ὁ Σωτήρας τοῦ νεκρωθέντα ἀνθρώπου (ο θάνατος εισήλθε, για να μη γίνει αθάνατη η προπατορική αποστασία και τα ματαπατορικά αμαρτήματα), που τον σώζει με την Ανάστασή του ο Χριστός, τραβώντας από τον Άδη (παραστατική εικόνα) τον Αδάμ και την Εύα, (ως συμπερίληψη όλου του ανθρώπινου γένους), γιατί αυτή είναι η Ανάσταση, η κάθοδος του Χριστού στον Άδη.

Αυτή η λέξη «βουλήσει», όπως και οι συνώνυμες «ἑκουσίως», ή «αὐτεξουσίως», που λέγονται κατά κόρο στα υμνολογικά κείμενα της Εκκλησίας, προέρχονται από τις ερμηνευτικές προτάσεις των Πατέρων μας επί των άρθρων του Συμβόλου της Πίστεως και δηλώνουν ότι ο Χριστός κατά την Ενανθρώπηση είναι τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος με ψυχή λογική και σώμα, όπως όλοι οι άνθρωποι, χωρίς αμαρτίας, γιατί είναι η ανθρώπινη φύση του Χριστού, που τη δημιούργησε, στη μήτρα της Άπειρογάμου Παναγίας, όπως πριν δημιούργησε το σύμπαν και όλα τα όντα. Και, βέβαια, όπως λέμε στο Σύμβολο της Πίστεως η Ενανθρώπηση έγινε για μας και τη σωτηρία μας. (Με κανένα τρόπο δεν είναι αποδεκτή καμία διαλεκτική μεταξύ των δύο φύσεων του Χριστού, γιατί μία τέτοια ερμηνεία προϋποθέτει ύπαρξη φύσης ανεξάρτητης από την υπόσταση, από το πρόσωπο, ωσάν οι φύσεις να αποτελούν μία τρίτη αρχετυπική πραγματικότητα, κάτι παρόμοιο με τον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Ο ίδιος ο Λόγος ενεργεί ως ο πάντων Δημιουργός και δημιουργεί την ανθρώπινή του φύση στη μήτρα της Παναγίας, ἑαυτῷ, ἐξ ἄκρας συλλήψεως, χωρὶς ἁμαρτίας ως Θεός, όπως έχει ερμηνεύσει μεγαλειωδώς το Σύμβολο της Πίστεως και την ευχή της Αγίας Αναφοράς ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας (1). Δεν υπάρχει κάποια γενική ανθρώπινη φύση, υπάρχουν μόνο άνθρωποι συγκεκριμένοι, και ως Θεός Λόγος ο Χριστός δημιουργεί την ανθρώπινη φύση του ἑαυτῷ τελεία, την υποστασιάζει στον εαυτό του. Ο ίδιος επιτρέπει την εκδήλωση των αδιαβλήτων παθών, συγκαταβαίνων «δι᾽ ἡμᾶς» και υφίσταται τα πάθη εν συνεχεία «σαρκί».

Εξ άκρας συλλήψεως είναι τελεία η ανθρώπινη φύση του Χριστού, και είναι ασεβές να τίθενται θέματα, όπως έγινε άφθαρτη η ανθρώπινη φύση του μετά την Ανάσταση και τα παρόμοια. Αχωρίστως είναι με την ιδία αυτού φύση εξ άκρας συλλήψεως, ως Θεάνθρωπος, και γι᾽ αυτό η Παναγία είναι Θεοτόκος. Είναι το πρώτο πλάσμα που απαλλάσσεται από το προπατορικό αμάρτημα και γι᾽ αυτό ονομάζεται Νέα Εύα, νέα ζωή. Κοινοποίηση των ιδιωμάτων σημαίνει ότι ο ίδιος ο Χριστός ενεργεί τόσο τα θεία, δηλαδή τις θεοσημίες, όσο και τα ανθρώπινα και όχι οι φύσεις καθεμία χωριστά ή μεταξύ τους! Και επειδή είναι ἰδία αυτού η ανθρώπινη φύση, λέμε για το Χριστό γεννάται, θνήσκει, ανίσταται, αναλαμβάνεται συμπεριλαμβάνοντας όλο το ανθρώπινο γένος ως Νέος Αδάμ. Και γι᾽ αυτό ομιλούμε για ανάπλαση του ανθρωπίνου γένους εν Χριστώ, γιατί ο ίδιος είναι ο Μέγας Αρχιερεύς, θύτης και θύμα, προσφέρων και προσφερόμενος και διαδιδόμενος και προσδεχόμενος τη λογική θυσία μετά του Πατρός και του Αγίου Πνεύματος, εισάγων το ανθρώπινο στη Βασιλεία του Θεού). (Παραθέτω και το τέταρτο Ἀναστάσιμο Στιχηρό, ἦχος πλ. δ´: «Ὁ ἐκ Θεοῦ Πατρὸς Λόγος, ἐπ᾽ ἐσχάτων δὲ τῶν χρόνων, ὁ αὐτὸς ἐκ τῆς Ἀπειρογάμου σαρκωθείς, βουλήσει σταύρωσιν θανάτου ὑπέμεινε, καὶ τὸν πάλαι νεκρωθέντα ἄνθρωπον ἔσωσε, διὰ τῆς ἑαυτοῦ Ἀναστάσεως». Σε περισσότερο εκτεταμένη μορφή κείται το Δογματικό Στιχηρό στο Καὶ νῦν, ἦχος πλ. δ´, λίγο παρακάτω. Το παραθέτω κι αυτό, για όποιον θέλει να σκεφθεί περισσότερο, αλλά κυρίως, για να γίνει σαφές ότι το μυστήριο της Θείας Οικονομίας αφορά σε όλη την κτίση. Το παραθέτω κι αυτό εδώ, γιατί είναι μεγαλειώδες: «Πῶς σε μακαρίσωμεν Θεοτόκε; πῶς δὲ ἀνυμνήσωμεν ὑπερευλογημένη, τὸ ἀκατάληπτον μυστήριον τῆς κυοφορίας σου; Τῶν αἰώνων γὰρ ὁ ποιητής, καὶ τῆς ἡμετέρας δημιουργός φύσεως; τὴν ἰδίαν εἰκόνα οἰκτείρας, καθῆκεν ἑαυτόν, εἰς κένωσιν τὴν ἀνεξιχνίαστον, ὁ ὢν ἐν τοῖς ἀΰλοις κόλποις τοῦ Πατρός, ἐν μήτρᾳ σου ἁγνὴ κατεσκήνωσε, καὶ σάρξ ἀτρέπτως ἐγένετο ἐκ σοῦ, ἀπειρόγαμε, μείνας, ὅπερ ὑπῆρχε φύσει, Θεός. Διὸ αὐτὸν προσκυνοῦμεν, Θεὸν τέλειον, καὶ ἄνθρωπον τέλειον, τὸν αὐτὸν ἐν ἑκατέρᾳ μορφῇ· ἑκατέρα γὰρ φύσις ἐστὶν ἐν αὐτῷ ἀληθῶς, διπλᾶ δὲ πάντα κηρύττομεν, τὰ φυσικὰ αὐτοῦ ἰδιώματα, κατὰ τὴν διπλόην τῶν οὐσιῶν, δύο σέβοντες τάς ἐνεργείας, καὶ τὰ θελήματα. Ὁμοούσιος γὰρ ὢν τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, αὐτεξουσίως θέλει, καὶ ἐνεργεῖ ὡς ἄνθρωπος. Αὐτὸν ἱκέτευε, σεμνὴ παμμακάριστε, τοῦ σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν», που απηχεί τὴν ερμηνεία των αποφάσεων της ΣΤ´ Οικουμενικής Συνόδου.

Μεταξύ των δύο παραπάνω Στιχηρών η Εκκλησία ψάλλει στο Δόξα το Στιχηρό για τη σημερινή εορτή κατονομάζοντας, εξαιρέτως, τους Μάρτυρες της Πίστεως, που επισφράγησαν την ομολογία Χριστού ως Θεού με το μαρτύριο του αίματος, όπως, εξάλλου, μνημονεύονται και μετά την ευχή της Επικλήσεως σε κάθε Θεία Λειτουργία μεταξύ όλων των αυτοπτών Αγίων των Θεοφανειών του Τριαδικού Θεού, Παλαιάς τε και Καινής Διαθήκης: «Ἔτι προσφέρομέν σοι τὴν λογικὴν ταύτην λατρείαν ὑπὲρ τῶν ἐν πίστει ἀναπαυσαμένων Προπατόρων, Πατέρων, Πατριαρχῶν, Προφητῶν, Ἀποστόλων, Κηρύκων, Εὐαγγελιστῶν, Μαρτύρων, Ὁμολογητῶν, Ἐγκρατευτῶν, Διδασκάλων, καὶ παντὸς πνεύματος δικαίου ἐν πίστει τετελειωμένου».

Κατά ταύτα, το Απόστιχο απηχεί τη μαρτυρική περίοδο της Αποστολικής και Μεταποστολικής περιόδου και την αιμάτινη έξοδο της Αποστολικής Εκκλησίας προς τον κόσμο. Εξάλλου, ο εορτασμός της μνήμης των Μαρτύρων είναι από τις παλαιότερες εορτές του Αγιολογίου της Εκκλησίας μας. Στο Απόστιχο των Μαρτύρων ο «θεῖος» χορός όνομάζεται «τῆς Ἐκκλησίας ἡ βάσις, τοῦ Εὐαγγελίου ἡ τελείωσις», γιατί «ὑμεῖς ἔργῳ τοῦ Σωτῆρος τὰ ῥητὰ ἐπληρώσατε». Οι Άγιοι Μάρτυρες, δηλαδή, καλούνται στηρίγματα της Εκκλησίας και ολοκλήρωση του Ευαγγελίου, καθώς με τη θυσιαστική τους πράξη εκπλήρωσαν τούς λόγους του Χριστού, να ομολογήσουν, δηλαδή, το Χριστό ως Θεό, κατά την προτροπή του προς τους Αποστόλους «μέχρι περάτων της γης» εν μέσω ενός κόσμου ειδωλολατρίας.

Και, ενώ η υμνολογία της εορτής, όπως είναι φυσικό, αρχίζει με το χαιρετισμό των Μαρτύρων, που αποτελεί κεντρικό άξονα, παράλληλα υπάρχουν, ιδίως, στο Μεγάλο Εσπερινό Στιχηρά, όπου συμπεριλαμβάνεται όλος ο χορός των Αγίων, το ανθρώπινο γένος, άνδρες και γυναίκες, γιατί ο κατά Χριστόν αγώνας και η δωρηθείσα σωτηρία αφορούν σε κάθε άνθρωπο, άνδρα ή γυναίκα, αφού ο Χριστός, για να θυμηθούμε μόνο τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, ήρε την προπατορική αμαρτητική αντίθεση γυναίκας- άνδρα και μάς ξανάκανε ανθρώπους. Παραθέτω εδώ μόνο από το Μεγάλο Εσπερινό το Ἀναστάσιμο Στιχηρό στο Δόξα, ἦχος πλ. δ´, μετά τα Στιχηρά της Θεοτόκου, που μας ξαναθυμίζει τη μνημόνευση μετά την ευχή της Επικλήσεως: «Δεῦτε πιστοί, σήμερον χορείαν ἐπικροτήσαντες, εὐσεβῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τῶν Ἁγίων πάντων τὴν ἔνδοξον, καὶ σεβάσμιον μνήμην, ἐνδόξως τιμήσωμεν, λέγοντες· Χαίρετε, Ἀπόστολοι ἔνδοξοι, Προφῆται, καὶ Μάρτυρες, καὶ Ἱεράρχαι. Χαίρετε, Ὁσίων ὁ δῆμος, καὶ τῶν Δικαίων. Χαίρετε, τιμίων Γυναικῶν ὁ χορὸς καὶ Χριστόν ὑπὲρ τοῦ κόσμου πρεσβεύσατε, νίκας τῷ βασιλεῖ κατὰ βαρβάρων δωρήσασθαι, καὶ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος».

Αυτή η Υμνολογία της Εκκλησίας είναι ευθεία απόδοση της καταγραφής ενταυτώ του σημερινού Αποστολικού και του Ευαγγελικού Αναγνώσματος. Πρέπει να σημειώσω ότι το Αποστολικό Ανάγνωσμα της σημερινής ημέρας είναι η συμπερασματική συνέχεια του συγκλονιστικού Αποστολικού Αναγνώσματος της Κυριακής της Ορθοδοξίας, που μάς κηρύττει για τη βεβαιότητα της πίστης, με την οποία έζησαν όλοι οι Θεόπτες της Παλαιάς Διαθήκης, ως Μάρτυρες των επαγγελιών του Άσαρκου Λόγου στον παλαιό Ισραήλ. Έρχεται, λοιπόν, ο Απόστολος Παύλος και μας ζητάει να έχουμε την ίδια με αυτούς πίστη στον αυτόν Ένσαρκο Λόγο, τον Ιησού, τον «τελειωτή», που ανακεφαλαιώνει την επαγγελία, την προς όλους μας ευεργασία, δια των παθών και της εις τα δεξιά του Πατρός καθέδρας του.

Με το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα η Εκκλησία μάς καλεί, κατά το λόγο του Χριστού στους Αποστόλους, σε ομολογία του Αποκαλυφθέντος Υιού και Λόγου του Θεού, όχι με λόγια αλλά με έργα, υπερβαίνοντας όλες τις συμβάσεις της ζωής, ό,τι συνιστά την ατομικότητά μας, αποδεχόμενοι την παλιγγενεσία του Χριστού, τον καινούργιο κόσμο, όπου αίρονται οι αποκλειστικότητες και όλες οι συμβάσεις της μεταπατορικής μας περιπέτειας, αφού στη ζωή της Εκκλησίας, στη ζωή των Αγίων και των Μαρτύρων, δεν ισχύει καμία συμβατική διάκριση και τιμή τέτοιου είδους, παρά μόνο ο αγιακός βίος, έτσι «Πολλοὶ δὲ ἔσονται πρῶτοι ἔσχατοι καὶ ἔσχατοι πρῶτοι», Ματθ. ιθ´, 30.

Και, επειδή τα κατορθώματα των Μαρτύρων και όλων των Αγίων απαρχής είναι δωρεά και χάρη Θεού, εμπλουτισμός του κοινού εκκλησιαστικού σώματος εν Αγίω Πνεύματι, δοξασμός που δωρίζεται στην Εκκλησία ως συναγωγή των πάντων και επέκταση του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας στους άπειρους αιώνες εν κόλποις του Θεού Πατρός, γι᾽ αυτό Απολυτίκιο και Κοντάκιο της εορτής είναι τα αυτά με την Πεντηκοστή (Ἀπολυτίκιο: «Εὐλογητὸς εἶ, Χριστέ...», Κοντάκιο: «Ὅτε καταβάς...»), όπως και η εορτή ακολουθεί τη διάταξη του Πεντηκοσταρίου.

[(1): «Καταγγέλλοντες γὰρ τὸν κατὰ σάρκα θάνατον τοῦ μονογενοῦς υἱοῦ τοῦ θεοῦ, τουτέστιν Ἰησοῦ Xριστοῦ τήν τε ἐκ νεκρῶν ἀναβίωσιν καὶ τὴν εἰς οὐρανοὺς ἀνάληψιν ὁμολογοῦντες, τὴν ἀναίμακτον ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τελοῦμεν λατρείαν πρόσιμέν τε οὕτω ταῖς μυστικαῖς εὐλογίαις καὶ ἁγιαζόμεθα μέτοχοι γινόμενοι τῆς τε ἁγίας σαρκὸς καὶ τοῦ τιμίου αἵματος τοῦ πάντων ἡμῶν σωτῆρος Xριστοῦ καὶ οὐχ ὡς σάρκα κοινὴν δεχόμενοι, μὴ γένοιτο, οὔτε μὴν ὡς ἀνδρὸς ἡγιασμένου καὶ συναφθέντος τῷ λόγῳ κατὰ τὴν ἑνότητα τῆς ἀξίας ἢ γοῦν ὡς θείαν ἐνοίκησιν ἐσχηκότος, ἀλλ’ ὡς ζωοποιὸν ἀληθῶς καὶ ἰδίαν αὐτοῦ τοῦ λόγου. ζωὴ γὰρ ὢν κατὰ φύσιν ὡς θεός, ἐπειδὴ γέγονεν ἓν πρὸς τὴν ἑαυτοῦ σάρκα, ζωοποιὸν ἀπέφηνεν αὐτήν, ὥστε κἂν λέγῃ πρὸς ἡμᾶς ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐχ ὡς ἀνθρώπου τῶν καθ’ ἡμᾶς ἑνὸς καὶ αὐτὴν εἶναι λογιούμεθα (πῶς γὰρ ἡ ἀνθρώπου σὰρξ ζωοποιὸς ἔσται κατὰ φύσιν τὴν ἑαυτῆς;), ἀλλ’ ὡς ἰδίαν ἀληθῶς γενομένην τοῦ δι’ ἡμᾶς καὶ υἱοῦ ἀνθρώπου γεγονότος τε καὶ χρηματίσαντος»].

Αποστολικό Ανάγνωσμα: Ἑβρ. ια´, 33- ιβ´, 2: « (Ἀδελφοί, οἱ ἅγιοι πάντες) 33 (οἳ) διὰ πίστεως κατηγωνίσαντο βασιλείας, εἰργάσαντο δικαιοσύνην, ἐπέτυχον ἐπαγγελιῶν, ἔφραξαν στόματα λεόντων, -1 Τοιγαροῦν καὶ ἡμεῖς, τοσοῦτον ἔχοντες περικείμενον ἡμῖν νέφος μαρτύρων, ὄγκον ἀποθέμενοι πάντα καὶ τὴν εὐπερίστατον ἁμαρτίαν, δι᾽ ὑπομονῆς τρέχωμεν τὸν προκείμενον ἡμῖν ἀγῶνα, 2 ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν, ὃς ἀντὶ τῆς προκειμένης αὐτῷ χαρᾶς ὑπέμεινε σταυρόν, αἰσχύνης καταφρονήσας, ἐν δεξιᾷ τε τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ κεκάθικεν».

Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Ματθ. ι´, 32-33, 37-38, ιθ´, 27-30: «32 Πᾶς οὖν ὅστις ὁμολογήσει ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὁμολογήσω κἀγὼ ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς· 33 ὅστις δ᾽ ἂν ἀρνήσηταί με ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ἀρνήσομαι αὐτὸν κἀγὼ ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς. - 37 Ὁ φιλῶν πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος· καὶ ὁ φιλῶν υἱὸν ἢ θυγατέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος· 38 καὶ ὃς οὐ λαμβάνει τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθεῖ ὀπίσω μου, οὐκ ἔστι μου ἄξιος.- 27 Τότε ἀποκριθεὶς ὁ Πέτρος εἶπεν αὐτῷ· Ἰδοὺ ἡμεῖς ἀφήκαμεν πάντα καὶ ἠκολουθήσαμέν σοι· τί ἄρα ἔσται ἡμῖν; 28 ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· Ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ὑμεῖς οἱ ἀκολουθήσαντές μοι, ἐν τῇ παλιγγενεσίᾳ, ὅταν καθίσῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ, καθίσεσθε καὶ ὑμεῖς ἐπὶ δώδεκα θρόνους κρίνοντες τὰς δώδεκα φυλὰς τοῦ Ἰσραήλ. 29 καὶ πᾶς ὅς ἀφῆκεν οἰκίας ἢ ἀδελφοὺς ἢ ἀδελφὰς ἢ πατέρα ἢ μητέρα ἢ γυναίκα ἢ τέκνα ἢ ἀγροὺς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου, ἑκατονταπλασίονα λήψεται καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει. 30 Πολλοὶ δὲ ἔσονται πρῶτοι ἔσχατοι καὶ ἔσχατοι πρῶτοι».