Η ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΜΕΜΑΝ: ΧΡΙΣΤΟΣ, Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ

        

 π. Αλέξης Βινογκράντοφ (Fr. Alexis Vinogradov), English

Μετά τη κοίμηση του Αλέξανδρου Σμέμαν το 1983 και κάθε χρόνο διοργανώνεται μια ετήσια διάλεξη προς τιμήν του στο Θεολογικό Σεμινάριο του Αγ. Βλαδίμηρου στη Νέα Υόρκη, στο μέρος δηλαδή  όπου άκμασαν οι ιδέες του, οι οποίες καλλιέργησαν πολλές γενιές κληρικών και πιστών μέσω πολλών δημοσιεύσων και διαλέξεων που έγιναν γνωστές σ’ ολόκληρο τον κόσμο. 

Μια ακαδημαϊκή έδρα αφιερωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο ή η διοργάνωση μιας ετήσιας εκδήλωσης προς τιμήν του υποδεικνύει ότι αυτή η προσωπικότητα αποτελεί σημείο αναφοράς για τη σκέψη και τα επιτεύγματα ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος, μια πνευματική κληρονομιά, την οποία οι διάδοχοι της, δεσμεύονται να τιμούν και να προωθούν. Στο παρόν άρθρο στοχάζομαι τον τρόπο, με τον οποίο θα διατύπωνε ο π. Αλέξανδρος την απάντηση της Εκκλησίας στην κρίση της εποχής μας.

Σε μια θεμελιώδης ιδέα του έργου του, η οποία πιθανότατα εκφράστηκε σαφέστερα στη διάσημη διάλεξη του Μεταξύ Ουτοπίας και Διαφυγής, ο π. Αλέξανδρος υποστηρίζει τη μέση οδό μεταξύ των δύο άκρων—δηλαδή τη σεκταριστική απομόνωση από τη μία πλευρά, και από την άλλη την άνευ όρων παράδοση σε μια εφήμερη εκκοσμικευμένη ουτοπία. Ωστόσο, η προτεινόμενη μέση οδός δεν αποτελεί έναν συμβιβασμό μεταξύ των δύο άκρων, αλλά μια υπέρβαση των δύο αδιεξόδων και μια πορεία προς ένα απτό εσχατολογικό όραμα, το οποίο σχετίζεται με τον πραγματικό κόσμο, τον οίκο του Σαρκωμένου Κυρίου της ιστορίας.

Πράγματι, για τον π. Αλέξανδρο η εσχατολογία δεν αποτελεί κάποιον ασαφή θεολογικό τομέα που ασχολείται με τις μεταθανάτιες ανησυχίες του ανθρώπου, αλλά τη φανέρωση της ερχόμενης βασιλείας, η οποία μεταμορφώνει τον ίδιο το χρόνο. Αυτή η μεταμόρφωση είναι ήδη εμφανής στη Θεία Λειτουργία. Στο έργο του Η Ευχαριστία ο π. Αλέξανδρος γράφει ότι στη Θεία Λειτουργία:

Η ανάμνησή μας «καθίσταται η είσοδος εντός της νίκης του Χριστού επί του χρόνου, νίκης επί της κατάρρευσης του χρόνου σε «παρελθόν», «παρόν», και «μέλλον». Δεν εισερχόμαστε σε κάποια αφηρημένη στατική «αιωνιότητα»  αλλά στην «αιώνια ζωή».

Η υπέρβαση της τυραννίας του χρόνου φανερώνεται στην ακολουθία του καιρού, η οποία αναγγέλει τη βασιλεία όταν ξεκινά η Θεία Λειτουργία, καθώς και στην εξιστόρηση των σωτηριακών πράξεων που έχουν «συντελεστεί», συμπεριλαμβανομένης της «δευτέρας και ένδοξης παρουσίας» που ακόμη αναμένουμε. Κατά τη Θεία Λειτουργία αναστέλλεται η γραμμική ακολουθία της ιστορίας ενώ η εσχατολογία έχει την πρωτοκαθεδρία:  γεγονότα αιώνιας σημασίας λαμβάνουν χώρα με τη γέννηση του Άχρονου Λόγου του Θεού που παραμένει τώρα και πάντα «εν τω μέσω υμών»! Και ενώ οι θεολόγοι επιχειρηματολογούν για το τι «συμβαίνει»  στα Τίμια Δώρα,  παραβλέπουν ότι πρώτα καλούμε το Άγιο Πνεύμα να μεταβάλλει εμάς και κατά συνέπεια τα προσφερόμενα δώρα. Εμείς, οι συναγμένοι πιστοί μεταμορφωνόμαστε, γινόμαστε μια Νέα Δημιουργία, έτοιμοι να αντικρίσουμε τις άρρητες διαστάσεις του Πνεύματος και να αντιληφθούμε την κτίση και όλη την ύλη ως σύμβολο της βασιλείας. 

Καθώς γράφω αυτό το κείμενο η Αμερική έρχεται αντιμέτωπη με την εγχώρια τρομοκρατία που αντιμάχεται τους ιερούς θεσμούς του νόμου και της κυβέρνησης (ενώ αυτή η τρομοκρατία υποκινήθηκε από τους ηγέτες που ορκίστηκαν να προστατεύουν αυτούς τους ιερούς θεσμούς). Κατά ειρωνικό τρόπο η επίθεση στο Καπιτώλιο συμπίπτει με την εορτή των Θεοφανείων και τον αγιασμό όλης της κτίσης. Συμπερασματικά λοιπόν βρισκόμαστε εν μέσω των πολιτισμικών κύκλων της Τάξης και της Εξέγερσης, μεταξύ των πολωμένων δυνάμεων του Συντηρητισμού και της Φιλελευθεροποίησης. Ο π. Αλέξανδρος θεωρεί τον Χριστό ως τη μοναδική Κρίση, η οποία θα γεφυρώσει το ασυμφιλίωτο χάσμα αυτών των ακραίων πόλων της ανθρώπινης κατάστασης που διαπερνούν κάθε πτυχή της ζωής μας.

Εάν ετυμολογικά η λέξη κρίση σημαίνει το κοσκίνισμα και την απομάκρυνση των τοξικών στοιχείων από τον υγιή οργανισμό, τον βιβλικό διαχωρισμό των «ζιζανίων από το σιτάρι», τότε αυτό, το οποίο ο Σμέμαν αναφέρει πρέπει να ισχύει για κάθε πτυχή των ανθρώπινων υποθέσεων:

«Ο Χριστός αποτελεί τη μόνη κρίση που ευλογεί και σώζει…Σ’ Αυτόν εκπληρώνεται ο Νόμος καθώς και η Επανάσταση…ολόκληρο το νόημα του Χριστιανισμού είναι να υπερβούμε αυτόν τον ρυθμό, την πορεία, τη δυναμική του κόσμου. Ο Χριστιανισμός μας προσφέρει τη δυνατότητα μιας ζωής με την αλήθεια της επανάστασης εντός του νόμου και με την αλήθεια του νόμου εντός της επανάστασης, καθώς το ένα συμπληρώνει το άλλο—πρόκειται για τη Βασιλεία του Θεού, την αλήθεια, τη ομορφιά καθεαυτή, διότι είναι Ζωή και Πνεύμα.»

(Δεκ. 8, 1975, Ημερολόγια)

Οι επόμενες γραμμές από το ίδιο ημερολόγιο μας δίνουν μια ιδέα για το πόσο ασφυκτικές θα θεωρούσε ο π. Αλέξανδρος τις τωρινές αντιμαχόμενες «πλευρές» όχι μόνο για τη κοινωνία αλλά και για το Σώμα του Χριστού:

Πιστεύω ότι το κλειδί για τη Χριστιανική αντίληψη του πολιτισμού, της πολιτικής και φυσικά για τη θρησκεία είναι η «καθολική τους σύναξη». Ο Χριστιανισμός αποτελεί ελευθερία από τον συντηρητισμό και την επανάσταση. Γι’  αυτό ένας «δεξιός»  Χριστιανός  είναι τόσο τρομακτικός όσο και ένας «αριστερός» και το καταλαβαίνω αυτό διότι κλίνω προς την  αριστερά όταν ασχολούμαι με τους δεξιούς και προς τη δεξιά όταν μιλάω με αριστερούς.

Εφόσον ο π. Αλέξανδρος μας προειδοποίησε για την κατάρα της αρχέγονης Πτώσης του ανθρώπου, η οποία εκδηλώνεται σ’ αυτόν τον κύκλο του νόμου από τη μια πλευρά και της ελευθερίας από τον νόμο απ’ την άλλη και παράλληλα μας απέδειξε ότι ο Χριστός ενσαρκώνει τη συμφιλίωση και την εκπλήρωση αυτών των δύο αντιθέτων— τι απαντήσεις μας παρέχει ο π. Σμέμαν σχετικά με τη δική μας πορεία μίμησης του Χριστού ; Τι απαντήσεις δίνει που θα μπορούσαν να προσφέρουν μια πραγματική ελπίδα για την Εκκλησία και συνεπώς για τον κόσμο ; Πως οδεύουμε μαζί με τον Χριστό προς τη Νέα Δημιουργία, της οποίας μας κατέστησε κοινωνούς διά της Σάρκωσής Του ;  

Διαβάζοντας τα γραπτά του π. Σμέμαν σχετικά με άγιες προσωπικότητες, καθώς και τα βιογραφικά του σχεδιάσματα όπως το γνωστό έργο Οι Τρεις Μητροπολίτες ή τα εγκώμιά του για φωτισμένες μορφές όπως ο π. Σέργιος Μπουλγκάκοφ, παρατηρούμε ότι επέμενε περισσότερο στις μικρές λεπτομέρειες της προσωπικότητας και του τρόπου ζωής τους απ’ ό,τι στα θεολογικά και ιστορικά τους επιτεύγματα. Για παράδειγμα, ο π. Σμέμαν επισημαίνει την ευγένεια και την αγάπη που είχε ο Μητροπολίτης Λεόντιος για τα παιδιά, ενώ όσον αφορά τον σπουδαίο διανοούμενο Μπουλγκάκοφ, δεν δίνει τόσο σημασία στις θεωρίες του, όσο στον τρόπο με τον οποίο βίωνε τη Θεία Λειτουργία. Ο χαρακτήρας, και όχι τα μεγάλα έργα κάνουν  αυτές τις προσωπικότητες να ξεχωρίζουν

Στις πραγματείες του για τη ρωσική λογοτεχνία, ο π. Αλέξανδρος πάντα έδινε έμφαση σε φαινομενικά ασήμαντες φιγούρες, όπως στην ηλικιωμένη περίεργη και ενοχλητική γυναίκα, την πραγματική ηρωίδα του διηγήματος  Το Σπίτι της Ματριόνας για την οποία αναφέρει ο Σολζενίτσιν ότι «χωρίς αυτήν ο κόσμος δεν θα μπορούσε να σταθεί» ή στην ιστορία του Τσέχοφ Ο Επικεφαλής Κηπουρος, της οποίας ο πρωταγωνιστής δεν μπορούσε να δει στο πρόσωπο του γείτονά του, ανεξάρτητα από τα σφάλματα του, παρά μόνο ένα ένδοξο παιδί του Θεού.

Αναντίρρητα, η προσωπικότητα μας δεν καλλιεργήθηκε μόνο από το νέφος των μαρτύρων της Εκλησίας, αλλά και από αυτό το πλούσιο πεδίο των ζωντανών και λογοτεχνικών χαρακτήρων που διαμόρφωσαν τη μοναδική προσωπικότητα του π. Αλέξανδρου Σμέμαν. Δεν μπορώ να διαβάσω την αφήγηση της πρώτης απόπειρας σύλληψης του Ιησού στο Ευαγγέλιο δίχως να αναλογιστώ  τον π. Αλέξανδρο. Οι φρουροί γύρισαν με άδεια χέρια στους Φαρισαίους και δικαιολογήθηκαν ότι: «ποτέ άνθρωπος δεν μίλησε όπως αυτός!» (Ιω. 7:46). Ο π. Αλέξανδρος προσέλκυσε όσους είχαν την τύχη να ζήσουν στην εποχή του με τον τρόπο που μιλούσε, με λόγους ζωής, αλήθειας και χαράς. Ακόμα και οι κατηγορηματικές και καυστικές «αποδοκιμασίες» του (οι οποίες εντοπίζονται σποραδικά στο ημερολόγιό του) διακρίνονται πάντοτε από ένα πνεύμα θλίψης για τους αμαρτωλούς και όσους έσφαλλαν, οι οποίοι ποτέ δεν παρουσιάζονται ως εχθροί που πρέπει να συντριφθούν. Γνωρίζει καλά ότι πολλοί από τους «ήρωες» και τους αγίους απέτυχαν σύμφωνα με τα μέτρα «επιτυχίας» του κόσμου. Για τον π. Σμέμαν η κρίση που αποκαλύφθηκε στο πρόσωπο του Χριστού, η αληθινή διάκριση των πνευμάτων δεν σημαίνει την καταδίκη του αδικούντος, αλλά την αναγνώριση και την αφαίρεση των ειδώλων που κρύβουν την αλήθεια και κατακυριεύουν τα θύματά τους (Ιω. 5:21). Μια θεολογία απογυμνωμένη από μάρτυρες της βασιλείας του φωτός και της χαράς, μια θεολογία που στρέφει τον άνθρωπο ενάντια στον αδερφό του δεν είναι καν θεολογία.

Ο π. Αλέξανδρος στάθηκε ταπεινά μπροστά στην ιστορία, διατυπώνοντας τη διαφορά μεταξύ της αποκεκαλυμμένης εν Χριστώ βασιλείας—και τον τρόπο με τον οποίο αυτή η βασιλεία διακρίνεται και ορίζεται σε συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Ίσως μόλις τώρα αναγνωρίζουμε στη τρέχουσα πολιτική, πολιτισμική και θρησκευτική πόλωση, η οποία οδηγεί σε πολλαπλές διασπάσεις και φατρίες το Σώμα του Χριστού ότι ο καθένας από εμάς βρίσκεται παγιδευμένος στα θανάσιμα δεσμά της πόλωσης, στο στρατόπεδο της δκής μας «ορθής» ομάδας και νοοτροπίας. Αν θέλουμε να βαδίσουμε την οδό της αθανασίας των «υιών του Θεού» (Λκ. 20:36) πρέπει να απελευθερωθούμε από αυτόν το φαύλο κύκλο, να οδεύσουμε μαζί με τον Χριστό στη Νέα Δημιουργία, της οποίας μας κατέστησε κοινωνούς διά της Σάρκωσής Του. Μόνο με αυτή την ελευθερία έχουμε τη δυνατότητα να προσφέρουμε «λόγους» αλήθειας στον κόσμο.

---

Ο π. Αλέξης Βινογκράντοφ είναι συνταξιούχος εφημέριος (1978-2015) της Ορθόδοξης Εκκλησίας του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου στο Γουάπεντζερς Φολς της Νέα Υόρκης.  

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.