HOLY AND GREAT COUNCIL DOCUMENT

Draft Synodical Document

Πέμπτη 9 Μαρτίου 2023

ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤA ΚΕΦΑΛΑΙΑ EΚΑΤOΝ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑ ΤΟY ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

 

(Re-reading the 150 Chapters of St. Gregory of Palamas)

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου[i], Α.Π.Θ.

Ι. Τὸ ἔργο τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ Κεφαλαίων Ἑκατὸν Πεντήκοντα -Φυσικὰ καὶ Θεολογικά, Ἠθικά τε καὶ Πρακτικὰ καὶ καθαρτικὰ τῆς Βαρλααµίτιδος λύµης, ἀνήκει στό ἰδιαίτερο ὁµότιτλο εἶδος, ποὺ δὲν ἔχει τύχει ἰδιαίτερης µελέτης, οὔτε, κυρίως, ἰδιαίτερης ἀξιολόγησης γιὰ τὶς ἑρµηνευτικὲς προτάσεις καὶ διατυπώσεις τῆς πίστης, µολονότι σηµειώνεται µία µακρὰ διαδροµὴ τοῦ εἴδους, καλλιεργηµένο ἀπὸ πολὺ µεγάλους θεολόγους καὶ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, µὲ πιὸ χαρακτηριστικὰ παραδείγµατα τοὺς ἁγίους ἢ ὁσίους Μάξιµο τὸν Ὁµολογητή, Νικήτα Στιθᾶτο, Γρηγόριο Σιναΐτη, Συµεὼν τὸ Νέο Θεολόγο, Θεόληπτο Φιλαδελφείας πρὸ τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ. Μὲ µία νέα ἀνάγνωση τῶν Κεφαλαίων Ἑκατὸν Πεντήκοντα ἀλλὰ καὶ µὲ µία ἐκ παραλλήλου ἀναδροµὴ στοὺς πέντε τόµους τῆς Φιλοκαλίας κατὰ συγγραφέα καὶ θέµα καθίσταται σαφὲς ὅτι οἱ συγκροτήσαντες τὴ συλλογὴ ἅγιοι Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης καὶ Μακάριος Νοταρᾶς (τυπώθηκε τὸ πρῶτον τὸ 1782) ἔχουν συµπεριλάβει ἔργα ἀναλόγου µορφῆς, τιτλοφορούµενα ὡς Κεφάλαια, ἢ Ὁµιλίες κατὰ κεφάλαια, ὡς εὐσύνοπτες δηλ. ἑρµηνευτικὲς προτάσεις τῆς πίστεως, συµβουλευτικοῦ περιεχοµένου πρὸς τοὺς ἐπιλέξαντες τὸ βίο τῆς ἀσκήσεως καὶ τῆς νήψεως, ἐνῶ πλεῖστα ὅσα εἶναι καθαρῶς θεολογικοῦ περιεχοµένου, κατανοούµενα ὑπὸ τὸ φῶς τοῦ Συµβόλου τῆς Πίστεως, ἢ τῶν Ὅρων τῶν Οἰκουµενικῶν Συνόδων καὶ τῆς ὑµνολογικῆς παραγωγῆς τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἑρµηνείας ἀκριβοῦς τῆς αὐτῆς πίστεως, τουλάχιστον µετὰ τὸν 6ο αἰ. καὶ ἐντεῦθεν.

Οἱ καταλογραφούµενοι µεγάλοι Πατέρες ἢ Ὅσιοι τῆς Ἐκκλησίας, βυζαντινοὶ ἢ µεταβυζαντινοὶ συγγραφεῖς, δὲν εἶναι, βέβαια, οἱ δηµιουργοὶ τοῦ εἴδους, ἀφοῦ στὴν πραγµατικότητα οἱ χριστιανοὶ συγγραφεῖς ἀκολούθησαν τὴ µακραίωνη παραγωγὴ τῶν συγγραφέων τοῦ ἐπιστητοῦ τῆς κλασικῆς καὶ Ἑλληνορωµαϊκῆς ἀρχαιότητος. Νὰ ἀναφέρω µόνο ἕνα εἶδος ὁρισµοῦ ποὺ ὑπάρχει στὰ Προλεγόµενα στὴν Εἰσαγωγὴ τοῦ Πορφυρίου «ἀπὸ φωνῆς Δαβὶδ τοῦ θεοφιλεστάτου καὶ θεόφρονος φιλοσόφου», τῶν µέσων του 6ου µ.Χ. αἰῶνος, καθὼς χριστιανοὶ καὶ ἐθνικοὶ ἔχουν τοὺς ἴδιους δασκάλους στὰ ἐγκύκλια µαθήµατα, ἀλλὰ καὶ πέραν αὐτῶν. Τὸ ἀπόσπασµα προέρχεται απὸ τὴν πρᾶξιν α´: «Εὐλόγως δὲ καὶ ἡ εἰς τὰ κεφάλαια διαίρεσις ζητεῖται, ἐπειδὴ γινώσκοντες τὰ ἐν τοῖς κεφαλαίοις λεγόµενα ἀκριβῶς τὸ ὅλον γινώσκοµεν· καὶ γὰρ ὥσπερ γινώσκοντες ἐκ ποίων µερῶν συνίσταται ὁ ἄνθρωπος, ἀκριβῶς τὸ ὅλον γινώσκοµεν, οὕτω καὶ τὰ ἐν τοῖς κεφαλαίοις λεγόµενα γινώσκοντες, ἀκριβῶς τὸ ὅλον γινώσκοµεν»[ii].

Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν αἰτία καὶ τὸ σκοπὸ τῆς συντάξεως τῶν Κεφαλαίων ἀπὸ µέρους τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὡς εἶδος τὰ Κεφάλαια καλλιεργήθηκε µὲ ἐπιτυχία, καθὼς χρησιµοποιήθηκαν ὡς ἐγχειρίδια σύνοψης τῆς πίστεως καὶ τοῦ βίου τῶν χριστιανῶν. Στὴν περίπτωση τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ τὸ ὑπὸ ἐξέταση κείµενο προσέλκυσε τὸ ἐνδιαφέρον τῶν µελετητῶν, λόγω ἐξωτερικῶν καὶ ἐσωτερικῶν χαρακτηριστικῶν:

α) Σώζεται, σὲ λίγα χειρόγραφα, συγκριτικὰ µὲ τὸ ὑπόλοιπο ἔργο τοῦ Ἁγίου.

β) Παρουσιάζει διαφορετικὴ διάρθρωση ἐν σχέσει µὲ τὴν προηγηθείσα παράδοση.

γ) Ἀµφισβητήθηκε ἡ γνησιότητα ὅλου τοῦ ἔργου, ἢ συγκεκριµένων Κεφαλαίων, λόγω τῆς παραθέσεως ἀποσπασµάτων, ἢ ἀνιχνεύσεως ἀποσπασµάτων, ἀπό τὸ ἔργο De Trinitate τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου, ἴσως µέσω τῆς µεταφράσεως τοῦ Μαξίµου Πλανούδη (1281).

δ) Χρησιµοποιεῖ, κατὰ συγχρόνους ἐρευνητές, ἐλάχιστα χωρία τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου, διορθώνοντας ἢ ἑρµηνεύοντας αὐτὰ κατὰ τὴν ἀνατολικὴ παράδοση, ἰδίως τὴν ὁρολογία τοῦ ψυχολογικοῦ εἰκονισµοῦ νοῦς- λόγος- πνεῦµα.

ΙΙ. α) Σηµειώνω ὅτι οἱ τριάδες Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, ἔν τινι µέτρω καὶ οἱ Ὁµιλίες, ἐπεσκίασαν ὁλόκληρη τὴ θεολογικὴ παραγωγὴ τοῦ Ἁγίου, καθὼς θὰ πρέπει νὰ ἐκτιµηθοῦν τὰ ἐκκλησιαστικὰ γεγονότα τῆς µεταπαλαµικῆς περιόδου, οἱ θεολογικὲς συγκρούσεις, ἡ θεµατολογία τοῦ µεταπαλαµικοῦ ἡσυχασµοῦ καὶ ἡ προϋπάρξασα νηπτικὴ παράδοση µὲ Κεφάλαια ἐγκρίτων πατέρων.

β) Ὡς πρὸς τὴ διαφορετικὴ διάρθρωση τῶν ἀναλόγων τῆς προηγηθείσας νηπτικῆς παραδόσεως, πρέπει νὰ ἐπισηµανθεῖ ὲν προκειµένω ὅτι ἡ ἐναλλαγὴ στὸν τίτλο τῶν ὅρων Φυσικὰ Οἰκονοµικὰ καὶ Θεολογικὰ τῆς προηγηθείσας κειµενικῆς παραδόσεως ἀντιστοιχε στ τρία πρῶτα τµήµατα τοῦ ργου το ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ, συµπεριλαµβανοµένων δηλ. καὶ τῶν Ἠθικῶν κα Πρακτικῶν µέχρις τοῦ 67ου Κεφαλαίου.

Οὐσιαστικ πρόκειται γι ἔκθεση τῆς ἐκκλησιαστικῆς πίστης κατὰ τὴν ἁγιογραφικὴ καταγραφὴ κα τὴν πατερικὴ ἑρµηνευτικὴ µέχρι τὰ περ τῆς πτώσεως. Π. Χρήστου στὴν εἰσαγωγ τῆς κριτικῆς ἐκδόσεως το Ε´τόµου τῶν Συγγραµµάτων τοἉγίου ἐπισηµαίνει γιτ Κεφάλαια 41-67, τὰ ὁποῖα διακρίνει ὡς Ἠθικὰ καὶ Πρακτικά: «Κατὰ τὴν τυπικὴν ὁρολογίαν τὰ κεφάλαια ταῦτα ἔπρεπε νὰ ἐπιγραφοῦν “οἰκονοµικά”, ἐφόσον πραγµατεύονται περὶ τῆς πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου κα παραλλήλως κα περ τοῦ τρόπου θεραπείας του. ἀλλ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ δώσωµεν αὐτὸν τὸν χαρακτηρισµόν, διότι στεροῦνται τῆς οὐσιαστικῆς ἀναφορᾶς εἰς τὸ κύριον στοιχεῖον τῆς “οἰκονοµίας”, τὸ ὁποῖον εἶναι ἐνανθρώπησις»[iii]. ὑπογράµµιση γι τὴν ἐκτεν ἀναφορὰ τῶν γεγονότων τῆς Ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου χει ἰδιαίτερη σηµασία: ἐκ πρώτης ψεως δικαιολογεῖται ἀπουσία τοῦ ὅρου “οἰκονοµικά”, πο δὲν ἦταν ἁπλῶς τυπικ ὁρολογία, ἀλλ ἀποτελοῦσε ἕνα µεγάλο τµῆµα τῆς ἑρµηνείας τῆς πίστεως, δηλ. τῆς κατὰ κεφάλαιο ἑρµηνείας τοῦ µυστηρίου τῆς Θείας Οἰκονοµίας, ποὺ ἀρχίζει µὲ τὴ φανέρωση τοῦ Τριαδικο Θεοῦ στ δηµιουργία τοῦ κόσµου καὶ τὴν ἀποκάλυψη τοῦ Λόγου στοὺς Προφῆτες καὶ τοὺς Ἀποστόλους, συµπίπτει δηλ. κειµενικὰ µὲ τὴν προφητικὴ κα ἐν συνεχεία ἀποστολικ καταγραφὴ κα µαρτυρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ µάλιστα σὲ µία ἑνότητα πίστεως Θεοφάνειας καὶ θεοσηµειῶν καὶ ὄχι μόνον αὐτῶν.

ἐκκίνηση τοῦ ἁγ. Γρηγορίου ἀπὸ τὰ Φυσικά, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν τὸ λόγο περ τῆς δηµιουργίας, ὁποία, ἀσφαλέστατα, εἶναι κεφάλαιο τῆς Θείας Οἰκονοµίας, δικαιολογεῖται ἀπὸ τὸ γεγονὸς τι τὰ κατὸν Πεντήκοντα Κεφάλαια ἔχουν ὡς στόχο τὴν εὐσύνοπτη ἔκθεση τῆς ρθοδόξου πίστεως κατὰ τὴν ἁγιογραφικὴ καταγραφή, ὡς ἀπόδειξη, ἐνῶ ἕπεται λόγος περ τῆς πτώσεως καὶ τῆς σωτηρίας καὶ ἀνασκευὴ τῶν ἀπόψεων τῶν Βαρλααµιτῶν, «τῆς Βαρλααµίτιδος λύµης», πο ἀναπτύσσονται στὸ δεύτερο τµῆµα τοῦ βιβλίου, ἤτοι κεφ. 41-67 ἠθικ κα πρακτικά, κα ἕπονται τὰ Κεφάλαια 68-150 περὶ Βαρλααµιτῶν. Σηµειωτέον τι δὲν γίνεται εὐθεία ἀναφορὰ διαλόγου πρὸς τὸ Βαρλαὰµ ἀλλ γιὰ τὰ ἔκγονα αὐτοῦ. Ἐντὸς το κειµένου ἀπαντοῦν οἱ χαρακτηρισµοὶ «Βαρλααµῖται» κα«Ἀκινδυανοί»[iv].

ἐκκίνηση, λοιπόν, ἐκ τῶν Φυσικῶν κα χι ἐκ τῶν Θεολογικῶν, κατὰ τὴν περίπτωση τοῦ ἁγ. Ἰωάννη τοῦ Δαµασκηνοῦ, ὅπως ἐπισηµαίνει εὔστοχα Π. Χρήστου, ἀνάγεται στὴν ἀναγκαιότητα νὰ ἀπαντήσει ἅγ. Γρηγόριος στοὺς ἀντιησυχαστὲς θεολόγους, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνταν µὲ τὴν ἔρευνα τῆς φυσικῆς γνώσεως, δηλ. τοῦ κόσµου, δηλ. «περὶ φύσεως» καὶ δηµιουργίας τοῦ ἀνθρώπυ αὐτοτελῶς, καὶ ἐφήρµοζαν, ὡς γνωστόν, τὴν ξεταστικὴ µέθοδο ἔρευνας τῶν κτιστῶν ὄντων κα ἐπὶ τοῦ Θεοῦ, τοι περὶ ἑρµηνείας τῆς ἀποκαλύψεως το Θεοῦ, ἀντικαθιστῶντες τὴν κοινὴ ἀποδεικτικὴ µέθοδο τῆς προφητικῆς καὶ ἀποστολικῆς παραδόσεως κα θεωτικῆς ἐµπειρίας µὲ τὴν ξεταστικὴ µέθοδο τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων καὶ τῆς ἀνθρώπινης γνώσεως.

Ἐπειδή, λοιπόν, τὸ κεντρικὸ θέµα τῶν συζητήσεων ἡσυχαστῶν - ἀντιησυχαστῶν εἶναι περὶ τῆς ἀποκαλύψεως το Θεοῦ, καί, ν αὐτὴ εἶναι κτιστ ἄκτιστη, ν δηλ. παρέχεται ὡς δωρε ἀπὸ τὸ Θεὸ εἶναι ἐπίτευγµα τῆς διανοητικῆς ἱκανότητος τοῦ ἀνθρώπου, καὶ κατὰ συµπερασµό, ν σωτηρία εἶναι κτιστὴ ἄκτιστη, γι᾽ αὐτὸ ἅγ. Γρηγόριος, µολονότι ξιοποιε τὴν πατερικὴ ἑρµηνευτικὴ κα τεκµηρίωση, ἐπανακάµπτει στὰ στοιχειακὰ ἱστορικὰ δεδοµένα τῆς ἁγιογραφικῆς καταγραφῆς κα τῆς φυσικῆς ἱστορίας: «Ἦρχθαι τὸν κόσµον κα φύσις διδάσκει κα ἱστορία πιστοῦται καὶ τῶν τεχνῶν αἱ εὑρέσεις καὶ τῶν νόµων αἱ θέσεις καὶ τῶν πολιτειῶν α χρήσεις ναργῶς παριστᾶσι»[v], µὲ ἀνατροπὴ τῆς αἰωνιότητος τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ κοσµοειδώλου, καθότι «καὶ τέλος ἕξειν τὸν κόσµον»[vi].

Ἤδη, λοιπόν, ἀπὸ τὰ δύο πρῶτα Κεφάλαια καθίσταται σαφὴς στόχευση, ποὺ εἶναι ἀνάδειξη τῆς ἑνότητος τῆς δηµιουργίας κα τῆς ἱστορίας κατὰ τὴν καταγραφὴ τῆς Γενέσεως ἀπὸ Μωϋσέως, ὁποος «διὰ τοσούτων ργων κα λόγων ἐξαισίων ἀναντιρρήτους παρέσχετο πίστεις τῆς καθ᾽ ἑαυτὸν ἀληθείας»[vii], ἀλλ κα πορεία το σύµπαντος κόσµου, ποὺ ἑδράζεται στὴν ἔκφανση τῆς ζωοποιοῦ δυνάµεως τοῦ Θεοῦ κατὰ τὸ ργο τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος.

Μὲ ἄκρως εὐσύνοπτο τρόπο στὸ Κεφάλαιο 24 γίνεται ἔκθεση γι τὴ δηµιουργία τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ὑπογραµµίζεται προορισµός του γιὰ τὴ βασιλεία το Θεοῦ, «εὐθὺς ἀπὸ καταβολῆς κόσµου δι᾽ ἑαυτὸν ἑτοιµασθῆναι πρὸ αὐτοῦ καὶ βουλὴν περ αὐτοῦ προηγήσασθαι καὶ χειρὶ Θεο καὶ κατ᾽ εἰκόνα πλασθῆναι Θεο»[viii], ἀλλ συγχρόνως ἐνθεωρεῖται στ ἴδιο Κεφάλαιο κα τὸ γεγονὸς τῆς Ἐνανθρωπήσεως: «καὶ µὴ ὅτι Θεοῦ δεκτικὸν δι᾽ ἀγῶνος καὶ χάριτος, ἀλλὰ καὶ δυνατὸν ἑνωθῆναι τούτῳ κατὰ µίαν ὑπόστασιν»[ix].

Κατὰ ταῦτα, ἀντιπαραβολὴ πρὸς τὴ φυσικ γνώση καὶ τὴν ἀνθρώπινη σοφία εἶναι ἐλεγκτικ µόνο κατὰ τὴν εἰδωλοποίησή της, ὡς συνέπεια τῆς προπατορικῆς ἀποστασίας, κατὰ τὸ µέτρο ποὺ ὑποκαθιστ τὴν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ καὶ τὰ ἀποτελέσµατά της[x].

ἐπιστροφ στ βιβλικ καταγραφὴ τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ συνιστᾶ τὴ µείζονα πρόταση γιὰ τὴν ἀναίρεση τῆς ἀπολυτότητος τῆς ἀνθρώπινης γνώσεως, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση τι καταγραφὴ ἀναφέρεται στὴν ἐπισήµανση τῶν ἀποτελεσµάτων τῆς «µεγαλειότητος» «βουλῆς» τοῦ Θεοῦ, ὁποία ἐκφαίνεται στὴ δηµιουργία, καὶ ὁποία δηµιουργία, ὡς ἀποτέλεσµά της, ἕπεται, καὶ ἑποµένως ὑπόκειται.

Συγκρίνοντας τὴ διάρθρωση τῶν Κεφαλαίων τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ µὲ ἐκείνη τοῦ ἁγ. Ἰωάννη τοῦ Δαµασκηνοῦ στὴν κδοση ἀκριβὴ τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως µποροῦµε νὰ ποῦµε τι ἅγ. Γρηγόριος ἀκολουθε τὴν ἁγιογραφικὴ ἔκθεση µὲ παράλληλο θησαυρισµ χωρίων ἀπὸ κείµενα τῶν ἐγκρίτων Πατέρων, κα ἀναφορὲς στὴ λατρευτικ πράξη τῆς Ἐκκλησίας µὲ εὐρεία ἀφοµοίωση τῶν Ἀρεοπαγιτικῶν κειµένων, πρὸς ἀνατροπὴ τῆς νεοφανοῦς αρέσεως τῶν Βααρλαµιτῶν, ποὺ εἶναι ποσοτικὰ τὸ ἥµισυ τοῦ ἔργου, Κεφάλαια 68-150. Ἐκ παραλλήλου στὴν κδοση ἀκριβὴ διάρθρωση ἀκολουθε οὐσιαστικ τὸ νοηµατικὸ ἄξονα τοῦ Συµβόλου τῆς πίστεως µὲ τὴν τετραµελὴ διάρθρωση: Περὶ τοῦ Τριαδικο Θεοῦ, τῆς δηµιουργίας τοῦ σύµπαντος κόσµου, τῆς Ἐνανθρωπήσεως, κα τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας µέχρι τῶν ἐσχάτων, καθὼς τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονοµίας ἐκβάλλει στὰ ἔσχατα ὡς ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος[xi].

Διαβάζοντας καὶ ξαναδιαβάζοντας τὰ Κεφάλαια τῆς πεντάτοµης Φιλοκαλίας ἀλλ κα τὶς Ἐκθέσεις Πίστεως τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, πο κατέληξαν στὶς Ὁµολογίες Πίστεως κατὰ τὴ χειροτονία τῶν ἐπισκόπων πρ τῶν ἐντύπων ἐκδόσεων, καθὼς καὶ τ Συνοδικὸ τῆς Ὀρθοδοξίας, τοῦ ὁποίου ρχὴ ἀνάγεται στὸ Συνοδικὸ τοῦ 382, κα προσπαθώντας νὰ ἀνιχνεύσω τὸ νοηµατικὸ ἄξονα τῆς φηγήσεως, ἀκόµη κα µιᾶς λογικῆς περ τῶν ἐπιλογῶν καὶ συγκροτήσεως τῆς Φιλοκαλίας, µπορῶ νὰ πῶ σχεδὸν µετὰ βεβαιότητος τι οἱ συγγραφεῖς των Κεφαλαίων τῆς Φιλοκαλίας ἔχουν ὡς νοηµατικὸ ἄξονα, τὴν φήγηση τῆς Ἁγίας Γραφῆς ἀπὸ Γενέσεως, τὴ διάρθρωση τοῦ Συµβόλου τῆς Πίστεως. Θέµατα κα προβληµατισµοὶ τῆς κάθε ἐποχῆς συνταιριάζονται στὴν ἴδια συνέχεια, χωρὶς νὰ αἴρεται ἱστορικὸς χαρακτήρας τῶν ἐσχάτων. Γι᾽ αὐτὸ ὑπερασπίζεται, ἐξάλλου, µετὰ πάθους ἅγ. Γρηγόριος Παλαµᾶς τὴ µονολόγιστη εὐχὴ τῶν ἡσυχαστῶν. Κέντρο πάντα εἶναι ὁµολογία τι ἀΐδιος Υς καὶ Λόγος τοῦ Πατρός ἀποκαλύπτεται ἄσαρκος στοὺς Προφῆτες, ἔνσαρκος στοὺς Μαθητὲς καὶ Ἀποστόλους, αὐτὸς ἑνώνων τὸν ρχαῖο κα τὸ νέο Ἰσραὴλ στὸ Μυστικ Δεῖπνο, καὶ ὁρᾶται ὑπὸ τῶν βαπτιζοµένων ἐν Ἁγίω Πνεύµατι Μαθητῶν κατὰ τὴν Πεντηκοστὴ Πνευµατικῶς[xii], ὡς Πνευµατικῶς δὲ ὁρώµενος καὶ µετεχόµενος στὴ Θεία Λειτουργία ἐν τῇ ἐπικλήσει τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος καὶ «ἀοράτως συνών». Τοῦτο εἶναι ἀρκούντως σαφὲς στ Κεφάλαια κατὸν Πεντήκοντα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου το Παλαµᾶ. Ἐξάλλου, ἀναφορὰ στ Κεφάλαια Θεολογικά, τοι τὴν κδοση ἀκριβὴ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως τοῦ ἁγ. Ἰωάννη τοῦ Δαµασκηνοῦ, θὰ πρέπει νὰ ἔχει παράξει µία νέα ἑρµηνευτικὴ ραση γι τὰ κριτήρια ἑρµηνείας τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Οἰκονοµίας ἀπὸ τὸν ἡσυχαστ ἅγ. Γρηγόριο, ὁποος πλάϊ στὴν Ἁγία Γραφή, τὸ Σύµβολο τῆς Πίστεως κατὰ τὶς συνοδικὲς ἑρµηνευτικὲς προτάσεις, τὶς «φωνὲς» τῶν ἐγκρίτων Πατέρων, προσθέτει, ὡς ἰσόκυρο, τὸ λειτουργικὸ κριτήριο[xiii].

γ) ἀµφισβήτηση τῆς γνησιότητος τῶν Κεφαλαίων κατὸν πεντήκοντα, ὡς µὴ προερχοµένων ἀπὸ τὴ γραφίδα τοῦ ἁγ. Γρηγορίου, τέθηκε κυρίως ἀπὸ τὸ Μητροπολίτη Ναυπάκτου Ἱερόθεο στὸ λόγο του κατὰ τὴν ἀναγόρευση σὲ ἐπίτιµο διδάκτορα του Τµήµατος Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ ΕΚΠΑ[xiv]. ἐπιχειρηµατολογία τοῦ Μητροπολίτη Ναυπάκτου βασίζεται κατὰ κύριο λόγο στὴν ἰδέα τι τ ἀνιχνευθέντα ὡς προερχόµενα ἀπὸ τὸ De Trinitate ργο τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου ἀποσπάσµατα ἀπὸ τὸ Δηµητρακόπουλο δὲν συνάδουν µὲ τὸ ὑπόλοιπο ργο τοῦ ἁγ. Γρηγορίου καί, µάλιστα, στ καίριο σηµεῖο τῆς διπλῆς ἐκπορεύσεως το Ἁγίου Πνεύµατος, ποὺ κατὰ τὴ γνώµη του ξάγεται ἀπὸ τὴ χρήση τοῦ ψυχολογικοῦ εἰκονισµοῦ νοῦς- λόγος- πνεῦµα.

δ) καθηγητὴς Γ. Ματζέλος στὸ ρθρο του: T Ἅγιο Πνεῦµα ὡς «ἔρως ἀπόρρητος» µεταξ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ κατὰ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαµᾶ, ἀφενὸς συντάσσεται µὲ ὅλους τοὺς ἐρευνητὲς ποὺ ἀποδέχονται τὴ χρήση τοῦ De Trinitate ἀπὸ τὸν ἅγ. Γρηγόριο, ἀφετέρου, ἀκολουθώντας τὸ Μητροπολίτη Μαυροβουνίου ὑποστηρίζει ἐπιλέξει: «ὁ Παλαµᾶς χρησιµοποιε τήν αὐγουστίνεια αὐτή ἀντίληψη, ἑρµηνεύοντάς την µέ τέτοιο τρόπο πού νά δηλώνει ἁπλῶς τήν ρθόδοξη διδασκαλία γιά τήν ΐδια ἐπανάπαυση τοῦ Ἁγ. Πνεύµατος στόν Υἱό στά πλαίσια τῆς ἐνδοτριαδικῆς περιχώρησης καί σχέσης τῶν θείων προσώπων καί τίποτε περισσότερο»[xv], καὶ καταλήγει µ τὴν ξέταση τῆς ἀναγκαιότητος τῆς ἐν λόγω χρήσης, ἐκτιµώντας τι ἦταν ἀναγκαία ρθὴ χρήση τῆς ψυχολογικῆς τριάδας µ τὴν ἑρµηνευτικὴ διόρθωση, ὥστε νὰ φοπλιστοῦν οἱ λατινόφρονες ἀπὸ µία δική τους ἐπίκληση τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου.

 

Προτασιακά

α) ὅλη συζήτηση εἴτε γι τὴ γνησιότητα τοῦ ργου ετε γι τὴ χρήση τῆς λεγόµενης «ψυχολογικῆς τριάδος» πρέπει νὰ συµπληρωθεῖ κυρίως µ τὴν τελικ ἀπόρριψη τῶν εἰκονισµῶν καὶ τῶν παραστάσεων, ὅπως εἰσηγεται ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος στ τέλος το Πέµπτου Θεολογικοῦ του Λόγου κα τὸν περιορισµὸ τῶν διατυπώσεων κατὰ τὴν ἑρµηνεία τῆς πίστεως στ χρήση τῶν ἁγιογραφικῶν ὀνοµάτων Πατήρ, Υἱς καὶ Ἅγιο Πνεῦµα: «τέλος οὖν ἔδοξέ µοι κράτιστον εἶναι τὰς µὲν εἰκόνας χαίρειν σαι καὶ τὰς σκιάς, ὡς πατηλὰς καὶ τῆς ἀληθείας πλεῖστον ἀποδεούσας, αὐτὸν δὲ τῆς εὐσεβεστέρας ἐννοίας ἐχόµενον, ἐπ᾿ ὀλίγων ῥηµάτων ἱστάµενον, δηγ τῷ πνεύµατι χρώµενον, ἣν ντεῦθεν ἔλλαµψιν ἐδεξάµην, ταύτην ες τέλος διαφυλάσσοντα, ὡς γνησίαν κοινωνὸν καὶ συνόµιλον, τὸν αἰῶνα τοῦτον διαπορεύεσθαι διατέµνοντα, καὶ τοὺς ἄλλους πείθειν εἰς δύναµιν προσκυνεῖν πατέρα, καὶ υἱόν, καὶ πνεῦµα ἅγιον, τὴν µίαν θεότητά τε καὶ δύναµιν· ὅτι αὐτῷ πᾶσα δόξα, τιµή, κράτος, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· Ἀµήν»[xvi], µία ἐκδοχὴ ποὺ γνώριζε καλῶς ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαµᾶς.

β) χρήση τῆς ἀνθρωπολογικῆς παράστασης, (ἢ τοῦ εἰκονισµοῦ) ὡς τοῦ νοῦ, τοῦ λόγου κα τοῦ πνεύµατος, ποὺ φέρεται στὴ σύγχρονη βιβλιογραφία ὡς ψυχολογικ τριάδα γι τὴν Ἁγία Τριάδα, εἶναι µία ἀπὸ αὐτὲς ποὺ εἶχαν χρησιµοποιηθεῖ στὴν ἀρχέγονη Ἐκκλησία µέχρι καὶ τοὺς Καππαδόκες Πατέρες, οἱ ὁποοι ἐντέλει θεµελίωσαν τὶς ἑρµηνευτικές τους προτάσεις στὴ βαπτισµατικὴ ὁµολογία καὶ λειτουργικ πράξη, ἀπορρίπτοντες τὴν τεχνολογία τῶν Εὐνοµιανῶν καὶ ἰδίως τὴ χαλαρότητα τῶν Ἀπολιναριστῶν ἔναντι τοῦ κειµένου τῆς Ἁγίας Γραφς[xvii]. χρήση τοῦ εἰκονισµοῦ δὲν ἀπαντᾶ στ συνοδικὴ πράξη, ἀλλ ἐπανέρχεται, γιὰ νὰ ἀναφέρω µόνο ἐνδεικτικά, στ Κεφάλαια τοῦ ἁγ. Μαξίµου τοῦ Ὁµολογητῆ κα τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Σιναΐτη, ἀλλὰ εὐρέως στοὺς Κανόνες τῆς Παρακλητικῆς, ἰδίως τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Μεσονυκτίου.

γ) µέχρι τώρα ἐπισήµανση περὶ ξαρτήσεως ἀπὸ τὸν ἅγ. Θεόληπτο Φιλαδελφίας, δέον νὰ συµπληρωθεῖ µὲ τὴ µελέτη τῶν Κεφαλαίων πάνυ Ὠφελίµων (137) τοῦ ἁγ. Γρηγορίου Σιναΐτη, ἰδίως τ Κεφάλαια 30-31, γιὰ τὴν ψυχολογικὴ τριάδα κα τὰ Κεφάλαια 35-36 γιὰ τὴν ἕξη, τὴν ἐνέργεια, τὸ ποσν τ ποιόν, ν καὶ τ δεύτερα εἰσάγονται στὸ πλαίσιο τοῦ λόγου περ κολάσεως κα βασιλείας[xviii]. Ὡστόσο, χρήση τῆς ψυχολογικῆς τριάδος ὡς παραδειγµατικῆς ἑρµηνευτικῆς µὲ ἀναφορὰ σὲ θεοφόρους πατέρες δὲν µπορεῖ νὰ συσχετισθε µὲ χρήση τοῦ De Trinitate τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου, ἐνῶ ξάρτηση τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ ἀπὸ τὰ Κεφάλαια τοῦ ἁγ. Γρηγορίου το Σιναΐτου, ποὺ προηγεῖται χρονικά, εἶναι πολὺ πιθανή, µὲ ἐξακριβωµένη τὴν ἐπαφή του, τουλάχιστον, µὲ τὸν κύκλο τῶν µαθητῶν τοῦ τελευταίου, χωρὶς ν ἀποκλείεται ἀκόµη καὶ κάποια προσωπικ γνωριµία. Πολύ περισσότερο µία ἀντιστοίχηση µὲ τὴ χρήση τοῦ εἰκονισµοῦ στ Κεφάλαια 5- 13 [xix] τῆς τρίτης ἑκατοντάδος τῶν Γνωστικῶν τοῦ ἁγ. Νικήτα Στηθάτου ἀποµακρύνει τὸν εἰκονισµ τελείως ἀπὸ τὴν παράδοση τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου, ἐνῶ τὰ Κεφάλαια 49-97[xx] τοῦ ἁγ. Μαξίµου ἐκ τῆς ἑβδόµης ἑκατοντάδος Περὶ Θεολογίας, ἴσως, ἀποτελε τὴ γέφυρα γιὰ τὴν ἡσυχαστικὴ χρήση τοῦ ὑπὸ ξέταση εἰκονισµοῦ, συνυπολογιζοµένης καὶ τῆς ἐν χρήσει ὑµνολογικῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τὴν ἐποχ τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ, ἰδίως τῶν Κανόνων τοῦ Μητροφάνους Σμύρνης[xxi].



[i] Εἰσήγηση στην Η´ µερίδα: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ-Ζ´, (Δίκτυο Κειµενικῆς καὶ ρµηνευτικῆς κκλησιαστικῆς Παραδόσεως (ΚΕΕΠ), ἐν Τµήµατι Ποιµαντικς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ., (Διεύθυνση Δικτύου – Ἐρευνητικοῦ Προγράμματος: Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου 2007 κ.ἑξ.), Θεσσαλονίκη 19-3-15.

[ii]. COMMENTARIA IN ARISTOTELEM GRAECA, EDITA CONSILIO ET AUCTORITATE ACADEMIAE LITTERARUM REGIAE BORUSSICA, VOLUMINIS XVIII, PARS II, DAVIDIS PROLEGOMENA ET IN PORPHYRII ISAGOGEN, BEROLINI TYPIS ET IMPENSIS GEORGIIREIMERI 1904, σ. 82, 25-29. Θ ξιζε νὰ ἐρευνηθεῖ τὸ εἶδος στὴν λληνικὴ Γραµµατολογία κα πρόσληψή του ἀπ τοὺς χριστιανοὺς συγγραφεῖς.

[iii]. Γρηγορίου τοῦ Παλαµ Συγγράµµατα, ἐκδ. Π. Κ. Χρήστου, τόµ. Ε´, Κυροµάνος: Θεσσαλονίκη 1992, σ. 17.

[iv]. νθ. ν., σ. 81, 24: σ. 86, 6: σ. 105, 7: σ. 118, 21 κα 119, 5.

[v]. νθ. ν., σ. 37, 1-3.

[vi] νθ. ν., σ. 37, 17.

[vii]. νθ. ν., σ. 37, 9-11.

[viii]. νθ. ν., σ. 48, 12-14.

[ix]. νθ. ν., σ. 48, 21-22.

[x]. νθ. ν., Κεφάλαια 41-67.

[xi]. Τὴ διάρθωση τῆς ἐκθέσεως τῆς πίστεως τοῦ γ. ωάννη τοῦ Δαµασκηνοῦ, κατὰ τὸ Σύµβολο τῆς Πίστεως µέσω τοῦ γ. ωάννου Δαµασκηνοῦ, κολουθεῖ οὐσιαστικς στοὺς τρεῖς τόµους τῆς Δογµατικῆς του Νίκος Ματσούκας, ποῖος µετέφρασε κα ἐξέδωσε τὴν Τριλογία τν Κεφαλαίων Πηγὴ Γνώσεως: Διαλεκτικά, Περὶ αἱρέσεων, κδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ς βασικὸ κειµενικὸ πόβαθρο τῆς ἑρµηνευτικῆς του, νατρέποντας τὸ σχολαστικισµ µις καδηµαϊκῆς Θεολογίας ἑκατὸ χρόνων.

[xii]. Κατὰ τὴν πληθωρικὴ διατύπωση τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου.

[xiii]. Ο γ. Γρηγόριος Παλαµς ἑρµηνεύει σ µία ἑνότητα τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονοµίας ἔχων πόψιν του τόσο τὸν γ. Γρηγόριο τὸ Θεολόγο, ἰδίως τὸν Πέµπτο Θεολογικό, σο κα τὴν κδοση ἀκριβὴ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως τοῦ ἁγ. ωἀννη τοῦ Δαµασκηνοῦ, ἔργο τὸ ὁποῖοναφέρει ς Θεολογικὰ Κεφάλαια! Βλ. Γρηγορίου τοῦ Παλαµ Συγγράµµατα, ἐκδ. Π. Κ. Χρήστου, τόµ. Ε´, µν. ἔργ., σ. 80, 16-20: «Ἡ τν θείων θεηγόρων ἔνθεος καὶ κοινὴ γλῶσσα, Δαµασκηνὸς θεοφόρος, φησὶν ἐν δευτέρῳ τν θεολογικν αὐτοῦ κεφαλαίων· "χρὴ τὸν περὶ Θεοῦ τι λέγειν ἀκούειν βουλόµενον, σαφῶς εἰδέναι, ς οὐδὲ πάντα ἄρρητα, οὐδὲ πάντα ῥητά, τά τε τῆς θεολογίας τά τε τῆς οἰκονοµίας· οὔτε µὴν πάντα γνωστὰ οὔτε πάντα ἄγνωστα"». Βλ. Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Γρηγοριαν Α´, (Φιλοσοφικὴ κα Θεολογικὴ Βιβλιοθήκη 35), ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ: Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 141-151.

[xiv]. Ἱ. Βλάχου, Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ γίου Βλασίου, Τὰ ἑκατὸν πεντήκοντα κεφάλαια τοῦ γίου Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ, ἐν Θεολογία 1:2009, σσ. 5- 25.

[xv]. Γ. Δ. ΜΑΡΤΖΕΛΟΥ, T γιο Πνεῦµα ς «ἔρως πόρρητος» µεταξὺ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ κατὰ τὸν γιο Γρηγόριο Παλαµᾶ, ἐν https://hephaestus.nup.ac.cy/handle/11728/7643 (2001, σσ. 14-15) κα ἐν Θεολογία 3:2015, σ. 20.

[xvi]. Λόγος 31, 33 PG 36, 172ΑΒ.

[xvii]. Τῆς νοοτροπίας τν «τεχνολόγων», τηρουµένων τν ναλογιν, εἶναι καὶ κάποιοι σύγχρονοι θεολόγοι ποὺ δὲν ντιλαµβάνονται τὴ βαπτισµατικὴ µολογία κατ τὶς µεταγενέστερες συνοδικὲς ἀποφάσεις, εἴτε εἶναι τὸ Σύµβολο Νικαίας- Κωνσταντινουπόλεως, εἴτε εἶναι οἱ ροι τν Οἰκουµενικν Συνόδων, πωσδήποτε, µως, ς ἑρµηνευτικὲς διατυπώσεις, µιλοῦντες γιὰ ἔννοιες καὶ διαµόρφωση τοῦ δόγµατος, κακοαντιγράφοντες ἐνταυτῶ ἀπ ἐδῶ κι ἀπ ἐκεῖ ἐκφράσεις, προτάσεις καὶ ἑρµηνευτικὸ ὑλικὸ πρωτογενν ἐρευνν!

[xviii]. Φιλοκαλία τν Ἱερν Νηπτικν, ἐκδ. Ἀστήρ: Ἀθῆναι 41976, τ. Δ´, σσ. 35- 36.

[xix]. Φιλοκαλία τν Ἱερν Νηπτικν, ἐκδ. Ἀστήρ: Ἀθῆναι 41976, τ. Γ´, σ. 327- 329.

[xx]. Φιλοκαλία τν Ἱερν Νηπτικν, ἐκδ. Ἀστήρ: Ἀθῆναι 41975, τ. Β´, κεφ. 87, σ. 183: «Τῆς ἀγάπης καὶ τοῦ ἔρωτος, αὐτὸν δηλαδὴ τὸν Θεόν, προβολέα, φασί, κα γεννήτορα...».

[xxi]. εἰκονισµὸς ἀφθονεῖ, ἰδίως, στοὺς Τριαδικοὺς Κανόνες του Μεσονυκτικοῦ. Παραθέτω µόνον ἐνδεικτικὰ ἀπ τὴν Παρακλητικὴ τὴν δὴ α´, ἦχο α´, τὸ δεύτερο τροπόριο κα τὸ Θεοτοκίο, ποίηµα Μητροφάνους Σµύρνης, ποὺ ἔζησε τὸν 9ο αἰ.: 1. «Ἵνα τοῖς ἀνθρώποις ἑνικήν, τὴν τριλαµπ σου δηλώσῃς Θεότητα, πλάσας πρὶν τὸν ἄνθρωπον, κατὰ τὴν σὴν εἰκόνα διεµόρφωσας, νοῦν αὐτῷ καὶ λόγον, κα πνεῦµα δούς, ς φιλάνθρωπος». 2. «Νοῦς µὲν ἀγέννητος Πατήρ, εἰκονικς τοῖς σοφοῖς προηγόρευται· Λόγος δὲ συνάναρχος, συµφυὴς Υἱός, κα Πνεῦµα ἅγιον, τὸ ἐν τῇ Παρθέν, τοῦ Λόγου κτίσαν τὴν σάρκωσιν».

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.