Gr/En
“Water and Eco-Theology from Orthodox Perspective’’
«Ύδωρ και Οικο-θεολογία από Ορθόδοξη προοπτική»
Secretary of the Committee on Inter-Orthodox
and Inter-Christian Relations
of the Holy Synod of the Church of Greece
G20 SPECIAL EVENT--SYMPOSIUM ON WATER
“FOSTERING A NEW CULTURE OF WATER FOR PEOPLE, PLANET AND PROSPERITY’’
(21.10.2021 Rome, Italy)
ABSTRACT:
Water is the
source and basis of life on this planet, to which every form of living being,
or biological life owes its existence. Water is a prerequisite but also a
harbinger of the continuation of life. Water and life, man and water, world and
water, are among the interrelated philosophical, theological and scientific
schemes that determine the relationship of man with God, environment, and the
ecological crisis today. The special place of water in theology, from the
primary Biblical references of Creation to an-created brought the
subjective questions about man's relationship with the material world. The
answers from the point of view of the Orthodox go beyond the dichotomy of man
and the world, offering a deeper ecology in which relationships and
interactions in the context of Divine Economy are determined. Water is a divine
gift and a common good for all creation and for all people. Cooperation at
interreligious and interchristian level is therefore a de facto reality.
Starting from the Garden of Eden and reaching out to how to deal with the
proper use, fair distribution and conservation of water resources. These
correlations express a lot of
positive orientations and assumptions of initiatives and anthropological
experiences in every man and every human being, for the continuation of life on
planet earth. Our shared responsibility must be based on solidarity,
interdependence and proper water management, a need for dialogue between
Science and Theology. This interrelated character, the common basis between Ecology
and Eco-Theology that preserves man in the ecosystem, are some elements of the
interventions underlined by the Ecumenical Patriarch Bartholomew.
Key Words: Water,
Orthodox, Theology, Ecology, Creation, Ecological sin,
Greening of Religion, Churches, Ecumenical Patriarch
a) Water, the
biblical background and its perspective
In
references to the Book of Genesis, the water is part of Creation, originally
coexisting with chaos, as God concentrates the waters in a place he calls
"seas"[1]. This duality may reflect
the dual power of water, experienced primarily as a catastrophe before becoming
the giver of the life (ζωογόνος/zoogonos). Since always human beings have amusement and a deeper fear when
facing the seas or oceans. At first the Spirit of God was hovering over the
waters[2]
before creation began, stating the fact that water is a source before creation
and becomes the basis for the creation that followed[3]. The sky and the earth came from the waters. The waters were
blessed with abundant living creatures[4]. God
uses water to nourish and sustain creation and gives it as a blessing to His
entire Creation[5].
Water becomes a creation means of God. In other words, this is the salvation of
God's creation. It is also important to note that water can become a tool of destruction
in the face of human wickedness and ecological destruction[6]. Saint Cyril of Jerusalem underlines this importance:
«water is a wonderful thing and the
most beautiful of the four sensible elements of the creation, the sky is the
dwelling of angels but the skies are
made of water; earth is the home
of human and creations, but the earth has
come out of
the waters; and
before the creation
of the visible things in six days, the spirit of God hovered over the
waters. The water is the principle of the cosmos and the Jordan of the
gospel»[7].
The aim of this brief biblical
overview is to highlight the creative thinking that underlines the importance
of water to human communities as a life-giving and conservator of this complex
called the ecosystem. As early as 1993, the Ecumenical Patriarch Bartholomew,
accepting the invitation of the European Commission, pointed out then that the
ecological problem of our time requires a radical reassessment, of how we view
the whole world. It needs a new attitude towards nature and a new understanding of the way we acquire
and use material goods:
«the ecological
problem of our times demands a radical reevaluation of how we see the entire
world; it demands a different interpretation of matter and the world, a new
attitude of humankind toward nature, and a new understanding of how we acquire
and make use of our material goods»[8].
The presence of water ensures life and
the absence bring death. Can there be a theological justification or explanation for this
situation[9]?
What is the background behind the privatization of the source of life, which
maintains and nourishes and additionally represents the presence of God in
creation[10]? Finally, how do we deal
with God's gift to humanity[11]?
The global ecological crisis that affects the air, water and earth of the
planet, especially the gift of water, has led to obvious in destroying of the creation of man according to the image of God. Father John Chryssavgis, Archdeacon of the Ecumenical Patriarchate, as the Orthodox expert[12]
on ecological and environmental issues, looks forward to a restoration of this
fragmented image through the mysterious acts of secular transformation, secular
interconnection and secular reconciliation[13].
The Nature needs the man and man needs the nature, will underline the
Metropolitan of Pergamon John Zizioulas[14].
On the teaching of Great Athanasius, in the
point that creation requires salvation, the
Metropolitan of Pergamon will point out that mortality, flow, and decomposition
are natural consequences for the created class precisely because it is created out of nothing[15].
There should not be a reason to see in it any contempt for the material world: it is a purely
realistic description of the situation in which all material creatures are
found, people no less than others[16].
But this means that Creation must transcend itself to survive. And this move,
continues the Metropolitan of Pergamon, is possible only through man with the
Image of God, who as a person can realize his true self only overcoming
himself.
The Man is created to relate to God
and refer to God. But what if man fails to relate to God? Man's basic position
means that he also has a destructive ability to overcome the nightmares of the
most misanthropic deep ecologist. Usually in Orthodox thought, the modern
man-made destruction of the environment simply represents an ancient history:
disorder, conflict and evils of creation are rooted in human apostasy from a
proper relationship with God. As fr. Alexander Schmemann says, the story of
falling has to do with the way people use the world: either this use is in or
out of relationship with its Creator.[17]
The biblical background of the importance of water as a creative cause and the
provision of life on planet earth, is embedded in a vision of ecological
justice[18]. The
theological ecology must consider human responsibility as a primarily spiritual
matter for an ecological disaster and the basic links, such as water for a fair
distribution and exploitation[19].
b) The Planet and the Human Responsibility
The root of the ecological crisis in
the use, distribution, and pollution of water resources is based on the way we
view the human position and this world. The Ecumenical Patriarch Bartholomew,
repeats several times pollution as an ecological sin, and in Santa Barbara in 1997 he refers:
«To commit a crime against the
natural world is a sin against ourselves and a sin against God»[20].
The «Ecological sin» is a new concept and has not been properly
understood. The «Ecological sin» lies between the planet and human responsibility, individually and
collectively. The «Ecological sin» is therefore not a matter of blaming others, except us[21].The Ecological or green actions,
however much, they are based on our goodwill, will remain ineffective if we do
not recognize that the causes of ecological destruction, the lack of drinking
water and the pollution of water resources, but more so the fair distribution
of water, lie in a selfish, insatiable and irresponsible desire sin, which
depletes natural resources[22].
The
planet as the place of living of humans and creatures, exists for the life and
place of the manifestation of our relationship with God[23].
Among them is the ecological sin, which for the planet, as pointed out by the
Metropolitan of Pergamon John Zizioulas, every destruction, every contamination
caused in nature, directly renders nature itself incapable of becoming the
carrier of the communion of man with God. The «Ecological sin», the rape of nature and the
exploitation of people in society and in the case of water, are deeply
understood as part of a reality, creating destruction in both.
We
are not looking at the past, but at a new future, caused by social repentance
and conversion to divine commandments. As the fact of nature and society
becomes hostile through injustice, so it will be restored to harmony through
justice[24]. The
restoration of just relations between nations restores peace in society and at the same time,
heals the hostility of nature. Simply, peaceful societies in which people are
not exploited also create peaceful, harmonious, and beautiful natural
environments.
From
a religious and Christian point of view, the issue of water, placing, use, and
fair distribution comes as a threat to the planet and life, of people and
buildings. Ecological sin has implications for our fellow humans. It has
implications for future generations. It also has implication towards the poor peoples, who
will be affected primarily negatively. If we can make a positive contribution
to these aspects of linking ecological sin and the water problem, we will face
the real dimensions, environmental degradation, habitat destruction, drought,
and lack of drinking water. Issues that disturb the ecological system. When
stressed from this perspective, the ecological sin, then it becomes a complete
category of human sinfulness and underlines our fault, actions, inactions, or
omissions, which adversely affect most natural resources, such as water.
c) The Ascetics and Prosperity
Prosperity and culture have an impact
on the ascetics of man, as underlined by the Ecumenical Patriarch[25].
The ascetic within the context of the culture for the ecological approach,
takes an attitude towards the material things, that have already been deeply
entrenched in the Christian spiritual tradition, that connects it with the
requirements of the current environmental crisis. As the Ecumenical Patriarch says:
«as the Church
Fathers also teach, the root of all evils that plague humankind is selfishness,
and the highest expression of virtue is selfless love. It is, therefore, not
permissible for faithful Christians who are seeking sanctification to remain
indifferent to the effects of their acts on their fellow human beings»[26].
The ascetic way of approach, a
well-known practice, such as fasting, is predominantly borrowed from monastic
tradition and sets the limits of insatiable desire and of overconsumption and
waste of water resources. The mentions of the Ecumenical Patriarch that fasting means loving, seeing more clearly to
restore the primitive vision of creation, original beauty or the beauty of
creation. Between man and the environment, the ascetic practice leads to an
empirical recognition, a deep concept for the creation itself. This concept is
that creation itself is a gift from God.
The
ascetic practice is key to the sacrifices that are inevitably needed,
especially to deal with large-scale environmental problems. It is not just that
of a simpler or religious life, but a more satisfying path that considers
environmental requirements. Asceticism is so important and has to do with the
paradox of the world. Fr. John Chryssavgis points out that the Christian vision of creation consists of three
fundamental intuitions: the world which is made good, the world is in a declining state and
the world is redeemed. He points out that when one of them is either isolated
or violated, the result is an unbalanced and destructive vision of the world.
The
ascetics in civilization, in the way in which man shapes his daily course and
life on the planet, ascetic practice contributes to control and overturn the
degradation of the water issue. It leads to the reshaping of initiatives at
social, economic, and political level, which will constitute a commitment at
individual and global level, which through our spiritual and moral origins will
achieve a shift, a change towards saving, the common good, respect for the
common ecological good, such as water[27].
Epilog
The globalization and the recently planned development
strategy have the effect of identifying water as a precious commodity for
economic interest. Privatizing this natural resource that nourishes life is a
serious mistake[28].
Privatization of the natural resources are one of the main causes of the shift in view of water,
as an economic good rather than a life good. Koffie Annan says:
«Lack of access to water for meeting basic needs such as health, hygiene and food security undermines development and inflicts enormous hardship on more than a billion members of the human family»[29].
In
the Orthodox liturgical tradition water is a source of life[30].
According to Orthodox Theology, it is the duty of humanity to see the
interconnections in creation, especially the water for the existence and
survival of the world. As the Ecumenical Patriarch underlines: “How we treat
the earth and all of the creation, it defines the relationship that each
of us has with God”. He further
suggests that the crisis is the world. The treatment is not primarily
ecological, but it is about the way in which man envisions or imagines the
world. In modern water crisis is not just a natural calamity, it is the
consequence of systematic evil that legitimizes the greed of desires at the
expense of the life of common goods. As Orthodox morality refers, the first
change must begin in the human mind, that water is a gift of God. The task is
to deal with the causes rather than the symptoms. From this perspective, the
water crisis, pollution, its commercialization, and privatization must be
addressed at the root causes of the emergence of unsaturated human consumption.
The consequences can be
accomplished in creating a new commitment that considers water as one of the
sources of human existence. The real change lies in human attitude and
mentality; as the waters become narrowed for this existence, humanity must be
informed of the fact that there is no life without this life-giving resource[31].
At
the Water Week in Amsterdam, on 5 November 2019, the Ecumenical Patriarch Bartholomew stressed, among other things, the
importance of the cooperation of Science and the Church in matters of ecology
and environmental protection, while at the same time stressed the important
role of water in the life of man and the world, justifying the strengthening of
conservation efforts and new management methods. The Ecumenical Patriarch
says:
«All efforts for better water
management is the cry of a human soul who recognizes water as a gift, which
must interest all creation. Our deep belief is that water is the inviolable and
inalienable right of every human being and every creature. This is why,
two decades ago, we declared that “polluting the waters of the earth for human
beings… is tantamount to committing a sin!” […] It is the responsibility of
everyone — politicians and religious leaders, communities and individuals,
businesses and industries — to leave water sustainable, clean and safe for the
future of our cities and citizens, as well as for all human beings and our
planet»[32].
The Christians have every reason to
adopt a proper environmental ethics, one that honors creation but distinguishes
it from the Creator[33]. However, the simply recommending reformation of a simple theological teaching
is not enough. Our ability to act responsibly towards nature is hampered by our
alienation from God[34].
The consequences of the downward course and the constant overconsumption, mean
that we act selfishly[35].
In the collective Text For
the Life of the World: Towards
a Social Ethos of the Orthodox Church, 2020 will be pointed out the following:
«The current
environmental crisis, for instance—anthropogenic climate change, toxic
pollution of water sources and soils around the world, ubiquitous damage to the
entire ecosystem by microplastics and other contaminants, deforestation, soil
erosion, the rapid decline of biological diversity, and so forth—is an
incalculable catastrophe for the entire planet and for all terrestrial life»[36].
In view of these aspects, we must not
only rely on a reminder of a mere theological position, but on a more
substantial perspective of deeds and actions to lead us to sound decisions on
water, but also consider information, incentives, and solutions to tackle the
correct and fair distribution of water, which, on a case-by-case basis, require
technological action.[37]
The Environmental problems have
traditionally been seen because of buying and consuming, as an excuse for state
power, to engage in the economy much more directly and dynamically to solve
these problems. Information and motivation are strongly influenced by the
institutional order of a society. Social and International institutions which related to environmental and
resource issues, such as the water issue, are the rules that assign
responsibility, that is, property rights that determine who can do and what
actions and who respects these initiatives. The common cooperation,
interdisciplinarity are the necessary elements to restart these efforts.
For every human being and every Christian, water is a necessary fundamental issue, both as a gift of God, a common good, and as a spiritual symbol[38]. These two perspectives are inseparable and lie at the heart of an environmental responsibility[39]. In this environmental responsibility and in terms of cooperation, Pope Francis, the Ecumenical Patriarch and the Anglican Archbishop will emphasize
for the first time in September 2021, in a Joint Declaration, the urgency of this ecological crisis:
«All of us—whoever and wherever we are—can play a part
in changing our collective response to the unprecedented threat of climate
change and environmental degradation»[40].
[1] Iωάννης
Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού
προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και
Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.32-34. John Chryssavgis,
(2010) ‘‘Icons, Liturgy, Saints:
Ecological
insights from Orthodox Spirituality’’, in International Review of Mission,
99, 2, p. 181.
[2] Γεν. 1, 2: «ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος». Μιλτιάδης
Κωνσταντίνου, (1997), ‘‘Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετωπίσεως του οικολογικού
προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και
Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 114-116.
Ευθυμίου, Στύλιου, (2003), Άνθρωπος
και Φυσικό Περιβάλλο , εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 10-11.
[3] Γεν. 1, 6-10. Ευθυμίου, Στύλιου, (2003), Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον,
εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 12. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική
Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 56-65.
[4] Γεν. 1,
20-21: «Καὶ
εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν καὶ πετεινὰ πετόμενα ἐπὶ τῆς
γῆς κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἐγένετο οὕτως…». Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία,
θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ.85-88.
[5] Γεν. 1,
20-23, 2, 6. Ιωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997),
‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σ.35.
[6] Γεν. 7,
1-24. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία,
θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 66-71.
[7] Catechetical Lecture 3. In Salim Thanka
Kumar, (2015), Eco-theological
Significance of water (New
Delhi: Christian World Imprints, p 59.
[8] Ecumenical Patriarch Bartholomew I. “Unity and
Commonality: Address to the Plenary of the European Parliament in Strasbourg,
France, April 19, 1994”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace and Humble
Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I.
Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming
the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.118.
For more see: Gschwandtner, Crina, (2010), ‘‘Orthodox
ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological
debate’’, in International journal for the study of the Christian church,
10), 2/3, pp.130-143.
[9] Armstrong,
A. & M. Armstrong, (2006), ‘‘A Christian perspective on water and water
rights. The History of Water ‘’, in The World of Water, Ed. by
T. Tvedt & T. Oestigaard. London: I. B. Tauris, pp. 363–364
[11] Resane,
Thomas, (2010), ‘‘The theological responses to the socio-economic activities
that undermine water as a resource’’, in Theological Studies, 66, 1, pp.1-3.
[12] Gschwandtner, Christina M.
(2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox
contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the
Study of the Christian Church 10, pp. 1–15.
[13] John Chryssavgis, (2019), Creation as Sacrament: Reflections on Ecology
and Spirituality, London: T & T Clark, p.1-.2.
[14]
Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon, (1997a). The Book of Revelation
and the Natural Environment. In Revelation and the Environment: AD 95-1995.
Edited by Sarah Hobson and Jane Lubchenco. Singapore: World Scientific. Του ιδίου, (1992), Η
Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική
προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά
«Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.39-46.
[15] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon. (1990), Preserving
God’s creation (Part 3). King’s Theological Review 13, pp.1–5.
[16] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης
Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σ.36.
[17] Schmemann, Alexander. (1976). Water and the
Spirit, London: SPCK, p. 96.
[18] Ανέστης Κεσελόπουλος, (1997), ‘‘Το οικολογικό ως πνευματικό
πρόβλημα’’, Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 155–157.
[19] Νικόλαος Στάμου,
(1997), ‘‘Οικονομία περιβάλλοντος και οικονομία Θεού’’, στο Πρακτικά Συμποσίου,
Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη,
σ.129.
[20] John Chryssavgis, (2016), Bartholomew,
Apostle and Visionary: Twenty-Five Years of Guiding the Christian East, East.Nashville:
W.Thomas Nelson, pp. 176–178. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch,
green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions
8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology:
Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.
[21] John Chryssavgis, (2003), Cosmic
Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew
I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Elizabeth
Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep
ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12.
Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew
I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.
[22] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green
Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans,
p.335. Elizabeth
Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep
ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12.
Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew
I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p132.
[23] John Chryssavgis, (2003), Cosmic
Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew
I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans,
pp.148-149.
[24] [24]John
Chryssavgis, (2003),
Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch
Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221.
Zizioulas, John, (1997), ‘Man the Priest of Creation: A Response to the
Ecological Problem’. In Living Orthodoxy in the Modern World, ed. Andrew
Walker and Costa Carras. London, SPCK, p.78.
[25] [25] John
Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble
Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I, Grand
Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.219.
[26] Ecumenical Patriarch, (2008), Encountering the Mystery:
Understanding Orthodox Christianity Today. New York: Doubleday, p. 250.
[27] John Chryssavgis (1999), Beyond
the Shattered Image, Minneapolis: Light and Life Publishing, pp.33-38.
[28] Mark. J. Allman, (2012), “Water as
Sacrament Global water crisis and sacramental
stewardship” in Concilium, 52. 2.
[29] Kofi Anan, (2003), “Forward,” Water for
people: Water for life, New York: UNESCO &
Berghahn Books, p. 11.
[30] John Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic
Grace Humble prayer, the ecological vision of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans
Publishing
Company, 2003), pp.31-33.
[31] Philip V.
Peacock, (2007), “Waters of life and Water of Struggle,” in V.J John ed., Water
Struggle (New Delhi: ISPCK, ), p.23,
[32] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2019), “Water is a right for every human being and
every creature”, in https://www.ecupatria.org/2019/11/07/ecumenical-patriarch-bartholomew-water-is-a-right-for-every-human-being-and-every-creature/.
[33] [33] Ecumenical
Patriarch Bartholomew, (2003), “The
Power of Joint Prayer and Action”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of
the green patriarch Bartholomew 1 Cambridge: William B. Eerdmans Publishing
Company, p. 81. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου,
(1997), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική
προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά
«Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44,
σσ.29-47. Alexander Maros, (2017), “The Ecological Theology of the Ecumenical Patriarch Bartholomew I,” International Journal of Orthodox Theology 8, no. 1, p.172. Βασιλείου Γιούλτση,
(1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά
Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 51-56. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1992), Η
Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική
προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά
«Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 67-74.
[34] Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το
οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας’, στο Πρακτικά
Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ.169-173. Ιωάννης Πέτρου, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα ως
πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας’’, στο Πρακτικά Συμποσίου,
Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.
179-188.
[35] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Metanoia:
A New Vision”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic
Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, 2003),
pp. 115-116. Ιωάννου
Ζηζιούλα, (1992), Μητροπολίτου Περγάμου, Η Κτίση ως Ευχαριστία,
Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της
Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 87-91.
Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής
αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και
Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 56-60. Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997),
‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπο το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ.173-176.
[36] For the Life of the World: Towards
a Social Ethos of the Orthodox Church, in https://panorthodoxsynod.blogspot.com/2020/03/for-life-of-world-toward-social-ethos.html, § 41.
[37] [37] Ecumenical
Patriarch Bartholomew, (2003), “Relevation and the Environment”, in J. Chryssavgis
(ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological
vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans
Publishing Company), pp. 152-153.
Βασιλείου
Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 61 -63.
[38] Χρήστου Βάντσου, (1997),
‘‘Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού προβλήματος’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 203-212.
[39] J.
Chryssavgis (ed), (2011), On Earth as In Heaven: Ecological Vision and
Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew, p. 18.
[40] Pope Francis with Ecumenical Patriarch and Archbishop of Canterbury,
(2020), “Joint Message for the Protection of Creation” in: https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/09/07/0543/01167.html.
«Ύδωρ και Οικο-θεολογία από Ορθόδοξη προοπτική»
Αρχιμ.Ιγνατίου Δ. Σωτηριάδη, νυν Επισκόπου Σαλώνων
Γραμματέως της Επιτροπής Διορθοδόξων και Διαχριστιανικών Σχέσεων
της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της
Ελλάδος
G20 Ειδική Εκδήλωση-Συμπόσιον περί του
Ύδατος
‘‘Προωθώντας ένα νέο πολιτισμό του
Ύδατος για τους λαούς,
τον πλανήτη και την ευημερία’’
21.10.2021, Rome, Italy
Εισαγωγή
Το
ύδωρ αποτελεί την πηγή και την βάση τη ζωής σε αυτόν τον πλανήτη, από το οποίο
κάθε μορφή έμβιου όντος ή βιολογικής ζωής οφείλει την ύπαρξη του. Το ύδωρ
αποτελεί προϋπόθεση αλλά προάγγελος της συνέχιση της ζωής. Ύδωρ και ζωή,
άνθρωπος και ύδωρ, κόσμος και ύδωρ, αποτελούν από τα αλληλένδετα φιλοσοφικά και
θεολογικά και επιστημονικά σχήματα, που προσδιορίζουν την σχέση του ανθρώπου με
τον Θεό, το περιβάλλον και την οικολογική κρίση σήμερα. Η ιδιαίτερη θέση του ύδατος
στην θεολογία, από τις πρωταρχικές Βιβλικές αναφορές της Δημιουργίας μέχρι της Αναδημιουργίας,
προκρίνουν πληθώρα υποκειμενικών ερωτημάτων για την σχέση του ανθρώπου με τον
υλικό κόσμο. Οι απαντήσεις εξ απόψεως ορθοδόξου υπερβαίνουν τη διχοτόμηση του
ανθρώπου και κόσμου, προσφέροντας μια πιο βαθύτερη οικολογία στην οποία
καθορίζονται οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις στο πλαίσιο της Θείας
Οικονομίας. Το ύδωρ αποτελεί θείο δώρο και κοινό αγαθό για όλη την κτίση και
για όλους τους ανθρώπους. Η συνεργασία επομένως σε Διαθρησκειακό και
Διαχριστιανικό επίπεδο είναι μια de facto πραγματικότητα.
Ξεκινώντας από τον Κήπο της Εδέμ και φθάνοντας
μέχρι τον τρόπο αντιμετωπίσεως της ορθής χρήσης, της δίκαιης κατανομής και της
διατήρησης των υδάτινων πόρων. Αυτοί οι συσχετισμοί εκφράζουν μια πληθώρα
θετικών προσανατολισμών και αναλήψεων πρωτοβουλιών και ανθρωπολογικών εμπειριών
σε κάθε και για κάθε άνθρωπο, για την συνέχιση της ζωής στον πλανήτη γη. Η
κοινή ευθύνη μας πρέπει να βασίζεται στην αλληλεγγύη, την αλληλεξάρτηση και την
ορθή διαχείριση του ύδατος, ανάγκη διαλόγου Επιστήμης και Θεολογίας.
Τον
αλληλένδετο αυτόν χαρακτήρα, την κοινή βάση μεταξύ οικολογίας και οίκο-θεολογίας που διατηρεί τον άνθρωπο μέσα στο οικοσύστημα είναι
από μερικά στοιχεία των παρεμβάσεων που υπογραμμίζει ο Οικουμενικός Πατριάρχης
Βαρθολομαίος.
α)
Ύδωρ, το βιβλικό υπόβαθρο και η προοπτική του
Σε
αναφορές στο Βιβλίο της Γένεσης το ύδωρ αποτελεί μέρος της Δημιουργίας που αρχικά
συνυπάρχει με το χάος, καθώς ο Θεός συγκεντρώνει τα ύδατα σε ένα μέρος που τα
αποκαλεί «θάλασσες»[1]. Αυτή η δυαδικότητα ίσως αντικατοπτρίζει
την διπλή δύναμη του νερού, να βιώνεται πρωταρχικά ως καταστροφικό σημείο πριν γίνει
ζωογόνος. Ανέκαθεν οι άνθρωποι έχουμε ένα αρχέγονο δέος, ένα βαθύτερο φόβο όταν
αντικρίζουμε τις θάλασσες ή τους ωκεανούς.
Στην αρχή το Πνεύμα του Θεού αιωρούνταν πάνω από τα
ύδατα[2] πριν
ξεκινήσει η δημιουργία, δηλώνοντας το γεγονός ότι το νερό είναι μια πηγή προ
της δημιουργίας και γίνεται η βάση για τη δημιουργία που ακολούθησε. Ο ουρανός
και η γη κλήθηκαν από τα ύδατα[3]. Τα
νερά ήταν ευλογημένα με άφθονα ζωντανά πλάσματα[4]. Θεός
χρησιμοποιεί το νερό για να θρέψει και να διατηρήσει τη δημιουργία και το δίνει
ως ευλογία στο σύνολό της Δημιουργία[5]. Το
νερό γίνεται μέσο δημιουργίας του Θεού. Με άλλα λόγια, αυτό είναι η σωτηρία της
δημιουργίας του Θεού. Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι το νερό μπορεί να
γίνει εργαλείο καταστροφή μπροστά στην ανθρώπινη κακία[6] και
οικολογική καταστροφή. Ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων υπογραμμίζει αυτήν την σημασία: «water is
a wonderful thing
and the most
beautiful of the four sensible
elements of the creation, the sky is the dwelling of
angels but the
skies are made
of water; earth is the home of
human and creations, but the earth has
come out of
the waters; and
before the creation
of the visible things in six days, the spirit of God hovered over the
waters. The water is the principle of the cosmos and the Jordan of the
gospel»[7].
Σκοπός αυτής της σύντομης βιβλικής επισκόπησης είναι να αναδείξει την
δημιουργική σκέψη που υπογραμμίζει τη σημασία του νερού στις ανθρώπινες
κοινότητες ως ζωογόνο και συντηρητή αυτού του συγκροτήματος που λέγεται
οικοσύστημα. Ήδη από το 1993 o Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος
αποδεχόμενος την πρόσκληση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισήμανε τότε ότι το
οικολογικό πρόβλημα της εποχής μας απαιτεί ριζική επανεκτίμηση για το πως βλέπουμε
ολόκληρο τον κόσμο. Απαιτεί μια διαφορετική ερμηνεία της ύλης κι του κόσμου,
μια νέα στάση της ανθρωπότητας απέναντι στην φύση και μια νέα κατανόηση στον
τρόπο που αποκτούμε και χρησιμοποιούμε τα υλικά αγαθά[8].
Η
παρουσία νερού εξασφαλίζει τη ζωή και η απουσία του επιφέρει τον θάνατο. Μπορεί
να υπάρξει θεολογική αιτιολόγηση ή εξήγηση για αυτήν την κατάσταση[9]? Ποιο
είναι το υπόβαθρο πίσω από την ιδιωτικοποίηση[10] της
πηγής της ζωής, η οποία διατηρεί και τρέφει και επιπλέον αντιπροσωπεύει την
παρουσία του Θεού στη δημιουργία; Τελικά, πώς αντιμετωπίζουμε το δώρο του Θεού
στην ανθρωπότητα[11];
H παγκόσμια οικολογική κρίση που επηρεάζει τον αέρα, το νερό και την γη
του πλανήτη, ειδικότερα το δώρο του νερού, έχει οδηγήσει σε εμφανείς ρωγμές της
κατ’ εικόνα Θεού δημιουργίας του ανθρώπου. Ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής, Αρχιδιάκονος
του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ειδικός για τα οικολογικά και περιβαλλοντολογικά
θέματα από ορθόδοξη σκοπιά[12],
προσβλέπει σε μια αποκατάσταση της θρυμματισμένης αυτής εικόνας μέσω των
μυστηριακών πράξεων της κοσμικής μεταμόρφωσης, της κοσμικής διασύνδεσης και της
κοσμικής συμφιλίωσης[13].
Η
φύση χρειάζεται τον άνθρωπο και ο άνθρωπος χρειάζεται την φύση, θα υπογραμμίσει
ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας[14]. Με
αφορμή την διδασκαλία του Μεγάλου Αθανασίου γιατί η δημιουργία απαιτεί σωτηρία,
ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης θα επισημάνει ότι η θνητότητα, η ροή και η αποσύνθεση είναι φυσικά
επακόλουθα για τη δημιουργημένη τάξη ακριβώς επειδή δημιουργείται από το
τίποτα[15].
Δεν πρέπει να υπάρχει λόγος να βλέπουμε σε αυτό οποιαδήποτε περιφρόνηση για τον
υλικό κόσμο: είναι μια καθαρά ρεαλιστική περιγραφή της κατάστασης στην οποία
βρίσκονται όλα τα υλικά πλάσματα, άνθρωποι όχι λιγότερο από άλλα. Αλλά αυτό
σημαίνει ότι η Δημιουργία πρέπει να υπερβεί τον εαυτό της
για να επιβιώσει. Και αυτή η κίνηση, συνεχίζει ο Μητροπολίτης Περγάμου,
είναι δυνατή μόνο μέσω του ανθρώπου με το κατ’ εικόνα, που ως άτομο μπορεί να συνειδητοποιήσει τον πραγματικό του
εαυτό μόνο υπερβαίνοντας τον εαυτό του.
Ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί για να σχετίζεται
με τον Θεό και να παραπέμπει πίσω στον Θεό. Τι γίνεται όμως αν ο άνθρωπος
αποτύχει να συσχετιστεί με τον Θεό; Η βασική θέση του ανθρώπου σημαίνει ότι
έχει επίσης μια καταστροφική δυνατότητα να υπερβεί τους εφιάλτες του πιο
μισάνθρωπου βαθιά οικολόγου[16].
Συνήθως στην ορθόδοξη σκέψη, η σύγχρονη ανθρωπογενής καταστροφή του
περιβάλλοντος απλώς αναπαριστά μια αρχαία ιστορία: η αταξία, η σύγκρουση και τα
δεινά στη δημιουργία έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώπινη αποστασία από μια
σωστή σχέση με τον Θεό. Όπως μας υπομνηματίζει ήδη ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν η
ιστορία της πτώσης έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι
χρησιμοποιούν τον κόσμο: είτε αυτή η χρήση είναι εντός είτε εκτός σχέσης με τον
Δημιουργό του[17]. Το βιβλικό υπόβαθρο της σημασίας του νερού ως
δημιουργικής αιτίας και παροχής της ζωής στον πλανήτη γη, ενυπάρχει μέσα σε ένα
όραμα μιας οικολογικής δικαιοσύνης. Η θεολογική οικολογία οφείλει να λαμβάνει
υπόψιν την ανθρώπινη ευθύνη ως κατεξοχήν πρώτιστα πνευματικό θέμα[18]
για μια οικολογική καταστροφή και τους βασικούς δεσμούς, όπως είναι το ύδωρ για
μια δίκαιη κατανομή και εκμετάλλευση του[19].
β) Ο Πλανήτης και η Ανθρώπινη
Υπευθυνότητα
Η
ρίζα της οικολογικής κρίσης στην χρήση, κατανομή, διάθεση και μόλυνση των
υδάτινων πόρων βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την θέση του ανθρώπου
και τον κόσμο αυτόν. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης επαναλαμβάνει πολλές φορές την
ρύπανση ως οικολογική αμαρτία. Αναφέρει χαρακτηριστικά στην Σάντα Μπάρμπαρα το 1997: «To commit a
crime against the natural world is a sin against ourselves and a sin against
God»[20]. Η «οικολογική αμαρτία» είναι μια νέα έννοια και δεν έχει
κατανοηθεί ορθά. Η οικολογική αμαρτία βρίσκεται ανάμεσα στον πλανήτη και την
ανθρώπινη υπευθυνότητα, ατομικά και συλλογικά. Η οικολογική αμαρτία επομένως
δεν αποτελεί ένα γεγονός επίρριψης ευθυνών σε άλλους με εξαίρεση τον εαυτό μας[21].
Οι οικολογικές ή πράσινες πράξεις και ενέργειες, όσο και να στηρίζονται στην
καλή θέληση μας, θα μείνουν ατελέσφορες, εάν δεν αναγνωρίσουμε ότι τα αίτια της
οικολογικής καταστροφής, της έλλειψης πόσιμου ύδατος και της ρύπανσης των υδάτινων
πόρων, αλλά περισσότερο και της δίκαιης κατανομής του, βρίσκονται σε μια εγωιστική,
ακόρεστη και ανεύθυνη επιθυμία, δηλαδή αμαρτία, που εξαντλεί του φυσικούς
πόρους[22].
Ο
πλανήτης ως τόπος διαβίωσης των ανθρώπων και των πλασμάτων, υπάρχει για την ζωή
και τόπος της φανέρωσης της σχέσεως μας με το Θεό[23].
Ανάμεσα σε αυτά περικλείεται η οικολογική αμαρτία, η οποία για τον πλανήτη,
όπως επισημαίνει ο μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, κάθε καταστροφή,
κάθε μόλυνση που προκαλείται στην φύση, άμεσα καθιστά την ίδια την φύση ανίκανη
να γίνει φορέας της κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό. Η οικολογική αμαρτία ο
βιασμός της φύσης και η εκμετάλλευση των ανθρώπων στην κοινωνία και στην
περίπτωση του νερού, κατανοούνται βαθιά ως μέρος μιας πραγματικότητας,
δημιουργώντας καταστροφή και στις δύο. Δεν κοιτάμε το παρελθόν, αλλά ένα νέο
μέλλον, το οποίο προκλήθηκε από την κοινωνική μετάνοια και τη μεταστροφή στις
θείες εντολές. Όπως το γεγονός της φύσης και της κοινωνίας γίνεται εχθρικό μέσω
της αδικίας, έτσι θα αποκατασταθεί στην αρμονία μέσω της δικαιοσύνης[24].
Η αποκατάσταση των δίκαιων σχέσεων μεταξύ των λαών αποκαθιστά την ειρήνη στην
κοινωνία και, ταυτόχρονα, θεραπεύει την εχθρότητα της φύσης. Απλώς, ειρηνικές
κοινωνίες στις οποίες δεν εκμεταλλεύονται τους ανθρώπους δημιουργούν επίσης,
ειρηνικά, αρμονικά και όμορφα φυσικά περιβάλλοντα.
Από
θρησκευτική και χριστιανική σκοπιά το ζήτημα του ύδατος, της διάθεσης, της
χρήσης και της δίκαιης κατανομής, έρχεται ως απειλή για τον πλανήτη και την ζωή,
ανθρώπων και κτισμάτων. Η οικολογική αμαρτία έχει προεκτάσεις στους
συνανθρώπους μας. Έχει προεκτάσεις απέναντι στις ερχόμενες γενεές. Έχει επίσης
προεκτάσεις απέναντι στους φτωχούς λαούς που θα επηρεαστούν πρωταρχικά
αρνητικά. Εάν μπορούμε να συμβάλλουμε θετικά επάνω σε αυτές τις πτυχές της
συνδέσεως της οικολογικής αμαρτίας και του προβλήματος του ύδατος, θα αντικρύσουμε
στις πραγματικές διαστάσεις, την περιβαλλοντολογική υποβάθμιση, την καταστροφή
των βιοτόπων, την ξηρασία, την έλλειψη πόσιμου νερού. Θέματα που διαταράσσουν
το οικολογικό σύστημα. Όταν τονιστεί από αυτήν την οπτική
γωνία, η οικολογική αμαρτία, τότε γίνεται μια ολοκληρωμένη κατηγορία της
ανθρώπινης αμαρτωλότητας και υπογραμμίζει την υπαιτιότητά μας, ενέργειες ή αδράνειες, ή παραλείψεις, που δυσμενώς
επηρεάζουν περισσότερο τους φυσικούς πόρους, όπως είναι το ύδωρ.
γ) Η Ασκητική και η Ευημερία
H ευημερία και ο πολιτισμός έχουν
αντίκτυπο στην ασκητική του ανθρώπου, όπως υπογραμμίζει ο Οικουμενικός
Πατριάρχης[25]. Η ασκητική μέσα
στο πλαίσιο της κουλτούρας για την οικολογική προσέγγιση παίρνει μια στάση
απέναντι στα υλικά πράγματα που έχουν ήδη κατοχυρωθεί βαθιά στη Χριστιανική
πνευματική παράδοση που την συνδέει με τις απαιτήσεις της τρέχουσας
περιβαλλοντικής κρίσης. Αναφέρει ο ίδιος το εξής: «as the Church Fathers also teach, the root of all
evils that plague humankind is selfishness, and the highest expression of
virtue is selfless love. It is, therefore, not permissible for faithful
Christians who are seeking sanctification to remain indifferent to the effects
of their acts on their fellow human beings»[26].
Ο ασκητικός
τρόπος προσέγγισης, μια γνωστή πρακτική, όπως είναι η νηστεία, είναι κατεξοχήν
δανεισμένη από την μοναστική παράδοση θέτει τους περιορισμούς της ακόρεστης
επιθυμίας και υπέρ κατανάλωσης και της σπατάλης των υδάτινων πόρων. Σημειώνει ο
Οικουμενικός Πατριάρχης ότι η νηστεία σημαίνει να αγαπάς, να βλέπεις πιο καθαρά
να επαναφέρεις το πρωτόγονο όραμα της δημιουργίας, της αρχικής ομορφιάς ή του
κάλλους της δημιουργίας. Μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος η ασκητική πρακτική
οδηγεί σε μια αναγνώριση εμπειρική, μια βαθιά έννοια για την ίδια την
δημιουργία. Αυτή η έννοια είναι ότι η ίδια η δημιουργία αποτελεί δώρο Θεού.
Στις
θυσίες που απαιτούνται αναπόφευκτα, ειδικά για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών
προβλημάτων μεγάλης κλίμακας, κλειδί είναι η ασκητική πρακτική. Δεν είναι απλώς
ότι μια απλούστερη ή θρησκευτική ζωή, αλλά μια πιο ικανοποιητική πορεία που
λαμβάνει υπόψιν της τις
περιβαλλοντολογικές απαιτήσεις. Ο
ασκητισμός είναι τόσο σημαντικός και έχει να κάνει με το παράδοξο του κόσμου. Ο
π. Ιωάννης Χρυσαυγής επισημαίνει ότι το
χριστιανικό όραμα της δημιουργίας αποτελείται από τρεις θεμελιώδεις
διαισθήσεις: ο κόσμος δημιουργείται καλός, ο κόσμος είναι σε πτωτική κατάσταση
και ο κόσμος που λυτρώνεται. Επισημαίνει ότι, όταν ένα από αυτά είτε απομονωθεί
είτε παραβιαστεί, το αποτέλεσμα είναι ένα μη ισορροπημένο και καταστροφικό
όραμα του κόσμου[27].
Η ασκητική στον πολιτισμό , στον τρόπο
με τον οποίο ο άνθρωπος διαμορφώνει την καθημερινή του πορεία και ζωή επάνω τον
πλανήτη, η ασκητική πρακτική συμβάλλει στον έλεγχο και την ανατροπή της
υποβάθμισης του θέματος του ύδατος. Ειδικότερα, οδηγεί στην αναδιαμόρφωση
πρωτοβουλιών σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Αυτό θα αποτελέσει
μια δέσμευση σε ατομικό και παγκόσμιο επίπεδο, που μέσα από της πνευματικές και
ηθικές μας καταβολές θα επιτύχουμε μια μεταστροφή, μια αλλαγή προς την διάσωση,
στο κοινό καλό, στο σεβασμό του κοινού οικολογικού αγαθού, όπως είναι το ύδωρ.
Επίλογος
Η παγκοσμιοποίηση και η πρόσφατα
σχεδιασμένη αναπτυξιακή στρατηγική έχουν ως αποτέλεσμα τον προσδιορισμό του
νερού ως πολύτιμου εμπορεύματος για οικονομικό συμφέρον. Ιδιωτικοποίηση του φυσικού αυτού
πόρου που τρέφουν τη ζωή είναι ένα
σοβαρό ατόπημα[28]. Η ιδιωτικοποίηση και οι φυσικοί πόροι
είναι μια από τις βασικές αιτίες για τη μετατόπιση βλέποντας το νερό ως
οικονομικό αγαθό και όχι ως ζωής αγαθό. Ο Koffie Annan λέει: «Lack of access to water for meeting basic needs such
as health, hygiene and food security undermines
development and inflicts enormous hardship on more than a billion
members of the human family»[29].
Στην ορθόδοξη λειτουργική παράδοση
το ύδωρ αποτελεί πηγή ζωής[30].
Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Θεολογία, είναι
καθήκον η ανθρωπότητα να βλέπει τις αλληλοσυνδέσεις στην δημιουργία, ιδιαίτερα
του νερού για την ύπαρξη και την επιβίωση του κόσμου. Όπως και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος επισημαίνει: «How we treat
the earth and all of the
creation defines the relationship that each of
us has with God»[31]. Προτείνει περαιτέρω ότι η κρίση είναι ο
κόσμος. Η αντιμετώπιση δεν είναι κυρίως οικολογική, αλλά αφορά τον τρόπο με τον
οποίο ο άνθρωπος οραματίζεται ή φαντάζεται τον κόσμο. Σε σύγχρονη κρίση του νερού δεν είναι απλά μια φυσική
συμφορά, είναι η συνέπεια του συστηματικού κακού
που νομιμοποιεί την απληστία των επιθυμιών σε βάρος της ζωής των κοινών αγαθών. Όπως αναφέρεται η ορθόδοξη ηθική, η πρώτη αλλαγή πρέπει να
ξεκινήσει στον ανθρώπινο νου, ότι το νερό είναι δώρο του Θεού. Το καθήκον είναι να αντιμετωπίσουμε τις αιτίες και όχι το συμπτώματα. Υπό
αυτή την προοπτική, η κρίση του νερού, η ρύπανση, η εμπορευματοποίηση και η
ιδιωτικοποίησή του πρέπει να αντιμετωπιστούν στις βασικές αιτίες ανάδυσης της ανθρώπινης ακόρεστης κατανάλωσης. Οι
επιπτώσεις μπορούν να φέρουν πέρας στην δημιουργία μιας νέας δέσμευσης που
θεωρεί το ύδωρ ως μία εκ των πηγών της ανθρώπινης ύπαρξης. Η πραγματική αλλαγή βρίσκεται
στην ανθρώπινη στάση και νοοτροπία. Καθώς τα ύδατα στενάζουν για αυτήν την
ύπαρξη, η ανθρωπότητα πρέπει να ενημερώνεται για το γεγονός ότι δεν υπάρχει
ύπαρξη ζωής χωρίς αυτόν τον ζωογόνο πόρο[32].
Στην Εβδομάδα του Νερού στο Άμστερνταμ, στις 5
Νοεμβρίου 2019 ο Οικουμενικός Πατριάρχης τόνισε,
μεταξύ άλλων, την σημασία της συνεργασίας της Επιστήμης και της Εκκλησίας σε
θέματα οικολογίας και προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ ταυτόχρονα τόνισε τον
σημαντικό ρόλο του νερού στη ζωή του ανθρώπου και του κόσμου, δικαιολογώντας
την ενίσχυση των προσπαθειών διατήρησης και των νέων μεθόδων διαχείρισης. Θα αναφέρει τα εξής σπουδαία για την σημασία του ύδατος:
«All efforts for
better water management is the cry of a human soul who recognizes water as a
gift, which must interest all creation. Our deep belief is that water is the
inviolable and inalienable right of every human being and every
creature. This is why, two decades ago, we declared that “polluting the
waters of the earth for human beings… is tantamount to committing a sin!” […]
It is the responsibility of everyone — politicians and religious leaders,
communities and individuals, businesses and industries — to leave water
sustainable, clean and safe for the future of our cities and citizens, as well
as for all human beings and our planet»[33].
Οι Χριστιανοί έχουν κάθε λόγο να υιοθετήσουν μια
κατάλληλη περιβαλλοντική ηθική[34],
αυτή που τιμά την Δημιουργία αλλά την διακρίνει από τον Δημιουργό[35].
Ωστόσο, η απλή σύσταση αναμόρφωσης μιας απλά θεολογικής διδασκαλίας δεν αρκεί.
Η ικανότητά μας να ενεργούμε υπεύθυνα απέναντι στη φύση εμποδίζεται από την
αποξένωσή μας από τον Θεό. Οι συνέπειες της πτωτικής πορείας και η συνεχής υπερκατανάλωση,
σημαίνουν ότι ενεργούμε εγωιστικά[36]. Στο
συλλογικό Κείμενο Υπέρ της του Κόσμου Ζωής του 2020 θα επισημανθεί το
εξής:
«The current
environmental crisis, for instance—anthropogenic climate change, toxic
pollution of water sources and soils around the world, ubiquitous damage to the
entire ecosystem by microplastics and other contaminants, deforestation, soil
erosion, the rapid decline of biological diversity, and so forth—is an
incalculable catastrophe for the entire planet and for all terrestrial life»[37].
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις πλευρές, δεν πρέπει να
βασιστούμε μόνο σε μια υπόμνηση μιας απλής θεολογικής θέσεως, αλλά σε μια
ουσιαστικότερη προοπτική πράξεων και ενεργειών για να μας οδηγήσει σε ορθές
αποφάσεις σχετικά με το ύδωρ, αλλά πρέπει επίσης να εξετάσουμε την πληροφόρηση,
τα κίνητρα και τις λύσεις για την αντιμετώπιση της ορθής και δίκαιης κατανομής
του ύδατος, που κατά περίπτωση απαιτούν και τεχνολογικές ενέργειες[38].
Τα
περιβαλλοντικά προβλήματα θεωρούνται παραδοσιακά ως αποτέλεσμα της αγοράς και
της υπέρ κατανάλωσης και ως δικαιολογία για την κρατική εξουσία να εμπλακεί
στην οικονομία πολύ πιο άμεσα και δυναμικά για την επίλυση αυτών των
προβλημάτων. Οι πληροφορίες και τα κίνητρα επηρεάζονται πολύ από τη θεσμική
τάξη μιας κοινωνίας. Οι κοινωνικοί και οι Διεθνείς θεσμοί που σχετίζονται με
θέματα περιβάλλοντος και πόρων, όπως είναι το θέμα των υδάτων, είναι οι κανόνες
που αναθέτουν την ευθύνη, δηλαδή, τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας που καθορίζουν
το ποιος μπορεί να κάνει και ποιες
ενέργειες και ποιος σέβεται αυτές τις πρωτοβουλίες. Η κοινή συνεργασία, η
διεπιστημονικότητα είναι τα απαραίτητα στοιχεία για την επανεκκίνηση των
προσπαθειών αυτών[39].
Για κάθε άνθρωπο και κάθε χριστιανό
το ύδωρ είναι απαραίτητο θεμελιώδες θέμα, τόσο όσο δώρο του Θεού, κοινό αγαθό,
όσο και ως πνευματικό σύμβολο. Αυτές οι δύο προοπτικές είναι αδιαχώριστες και
βρίσκονται στο επίκεντρο μιας περιβαλλοντολογικής ευθύνης. Σε αυτήν την
περιβαλλοντολογική ευθύνη και σε επίπεδο συνεργασίας θα τονίσουν για πρώτη φορά
τον Σεπτέμβριο του 2021, με Κοινή Δήλωση, ο Πάπας Φραγκίσκος, ο Οικουμενικός
Πατριάρχης και ο Αγγλικανός Αρχιεπίσκοπος τον επείγοντα χαρακτήρα αυτής της
οικολογικής κρίσης: «All
of us—whoever and wherever we are—can play a part in changing our collective
response to the unprecedented threat of climate change and environmental
degradation»[40].
[1] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης
Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά
Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ.32-34. John Chryssavgis, (2010) ‘‘Icons, Liturgy, Saints: Ecological insights from Orthodox
Spirituality’’, in International Review of Mission, 99, 2, p. 181.
[2]Γεν. 1, 2: «ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος». Μιλτιάδης Κωνσταντίνου,
(1997), ‘‘Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετωπίσεως του οικολογικού προβλήματος’’,
στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 114-116. Ευθυμίου, Στύλιου, (2003), Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλο ,
εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 10-11.
[3] Γεν. 1, 6-10. Ευθυμίου Στύλιου,
(2003), Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον, εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη,
σσ. 12. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη,
εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 56-65.
[4] Γεν. 1, 20-21: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω
τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν καὶ πετεινὰ πετόμενα ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ στερέωμα
τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἐγένετο οὕτως…». Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη,
εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ.85-88.
[5] Γεν. 1, 20-23, 2, 6. Ιωάννης
Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού
προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό
Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.35.
[6] Γεν. 7, 1-24. Ηλίας
Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ.
Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 66-71.
[7] Catechetical Lecture 3. In Salim Thanka
Kumar, (2015), Eco-theological Significance
of water (New
Delhi: Christian World Imprints, p 59.
[8] «the ecological problem of our times
demands a radical reevaluation of how we see the entire world; it demands a
different interpretation of matter and the world, a new attitude of humankind
toward nature, and a new understanding of how we acquire and make use of our
material goods”, Ecumenical Patriarch Bartholomew I. “Unity and Commonality:
Address to the Plenary of the European Parliament in Strasbourg, France, April
19, 1994”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace and Humble Prayer: The
Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green
patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian
tradition’’, in Religions 8 (7), p.118. For more see: Gschwandtner, Crina, (2010), ‘‘Orthodox ecological
theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’,
in International journal for the study of the Christian church, 10),
2/3, pp.130-143.
[9] Armstrong, A. & M. Armstrong, (2006), ‘‘A
Christian perspective on water and water rights. The History of Water
‘’, in The World of Water, Ed. by T. Tvedt & T. Oestigaard. London:
I. B. Tauris, pp. 363–364.
[11] Resane,
Thomas, (2010), ‘‘The theological responses to the socio-economic activities
that undermine water as a resource’’, in Theological Studies, 66, 1, pp.1-3.
[12] Gschwandtner, Christina M. (2010),
‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the
ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian
Church 10, pp. 1–15.
[13] John Chryssavgis, (2019), Creation as Sacrament: Reflections on Ecology
and Spirituality, London: T & T Clark, p.1-.2.
[14] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon, (1997a). The
Book of Revelation and the Natural Environment. In Revelation and the
Environment: AD 95-1995. Edited by Sarah Hobson and Jane Lubchenco. Singapore:
World Scientific. Του ιδίου, (1992), Η Κτίση ως Ευχαριστία,
Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της
Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.39-46.
[15] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon. (1990), Preserving
God’s creation (Part 3). King’s Theological Review 13: pp.1–5.
[16] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης
Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σ.36.
[17] Schmemann, Alexander. (1976). Water and the Spirit,
London: SPCK, p. 96.
[18] Ανέστης Κεσελόπουλος, (1997), ‘‘Το οικολογικό ως πνευματικό
πρόβλημα’’, Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 155–157.
[19] Νικόλαος
Στάμου, (1997), ‘‘Οικονομία περιβάλλοντος και οικονομία Θεού’’, στο Πρακτικά
Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σ.129.
[20] John Chryssavgis, (2016), Bartholomew, Apostle and Visionary: Twenty-Five Years of
Guiding the Christian East, East.Nashville: W.Thomas Nelson, pp. 176–178.
Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming
the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12.
Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew
I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.
[21] John Chryssavgis, (2003), Cosmic
Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew
I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Elizabeth
Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep
ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12.
Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew
I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.
[22] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green
Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans,
p.335. Elizabeth
Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep
ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12.
Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew
I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International
Journal for the Study of the Christian Church 10, p132.
[23] John Chryssavgis, (2003), Cosmic
Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew
I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans,
pp.148-149.
[24]John
Chryssavgis, (2003),
Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch
Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221.
Zizioulas, John, (1997), ‘Man the Priest of Creation: A Response to the
Ecological Problem’. In Living Orthodoxy in the Modern World, ed. Andrew
Walker and Costa Carras. London, SPCK, p.78.
[25] John Chryssavgis, (2003), Cosmic
Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew
I, Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.219.
[26]Ecumenical Patriarch,
(2008), Encountering the Mystery: Understanding Orthodox Christianity Today.
New York: Doubleday, p. 250.
[27] John Chryssavgis (1999), Beyond the
Shattered Image, Minneapolis: Light and Life Publishing, pp.33-38.
[28] Mark. J. Allman, (2012), “Water as
Sacrament Global water crisis and sacramental
stewardship” in Concilium, 52. 2.
[29] Kofi Anan, (2003), “Forward,” Water for
people: Water for life, New York:
UNESCO &
Berghahn Books, p. 11.
[30] John Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic
Grace Humble prayer, the ecological vision of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans
Publishing
Company, 2003), pp.31-33.
[31] John
Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision
of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans
Publishing
Company, 2003), p. 221.
[32] Philip V.
Peacock, (2007), “Waters of life and Water of Struggle,” in V.J John ed., Water
Struggle (New Delhi: ISPCK, ), p.23,
[33] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2019), “Water is a right for every human being and
every creature”, in https://www.ecupatria.org/2019/11/07/ecumenical-patriarch-bartholomew-water-is-a-right-for-every-human-being-and-every-creature/.
[34]
Χρήστου Βάντσου, (1997), ‘‘Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του
οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία
και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 203-212.
[35] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “The Power of Joint Prayer and Action”, in J.
Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the
ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 Cambridge: William
B. Eerdmans Publishing Company, p. 81. Ιωάννου Ζηζιούλα,
Μητροπολίτου Περγάμου, (1997), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας,
εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.29-47. Alexander Maros, (2017), “The Ecological Theology of the Ecumenical Patriarch Bartholomew I,” International Journal of Orthodox Theology 8, no. 1, p.172. Βασιλείου
Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 51-56. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1992), Η
Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική
προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά
«Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 67-74.
Βασίλειος
Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής
κοσμοθεωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και
Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.169-173. Ιωάννης Πέτρου, (1997), ‘‘Το
οικολογικό πρόβλημα ως πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας’’, στο Πρακτικά
Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 179-188.
[36] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Metanoia:
A New Vision”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic
Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, 2003),
pp. 115-116. Ιωάννου
Ζηζιούλα, (1992), Μητροπολίτου Περγάμου, Η Κτίση ως Ευχαριστία,
Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της
Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 87-91. Βασιλείου
Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 56-60. Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα
υπο το πρίσμα της χριστιανικής κοσθωθερωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου,
Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.173-176.
[37] For the Life of the World: Towards
a Social Ethos of the Orthodox Church, in https://panorthodoxsynod.blogspot.com/2020/03/for-life-of-world-toward-social-ethos.html, § 41.
[38] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Relevation
and the Environment”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic
Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1
(Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company), pp. 152-153. Βασιλείου
Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο
Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη, σσ. 61 -63.
[39] J. Chryssavgis (ed), (2011), On Earth as In
Heaven: Ecological Vision and Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew,
p. 18.
[40] Pope Francis with Ecumenical Patriarch and Archbishop of Canterbury,
(2020), “Joint Message for the Protection of Creation” in https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/09/07/0543/01167.html.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.