Για
την επικείμενη Αγία
και Μεγάλη Σύνοδο της Πεντηκοστής 2016
έχουν γραφτεί πάμπολλα και -κατά τα φαινόμενα- θα γραφτούν ακόμη τα μύρια όσα. Πολλά θετικά και άλλα τόσα
πολεμικά, τα οποία δεύτερα πάντως
αμαυρώνουν ολοένα την εικόνα της πνευματικής
χαράς (και χάριτος) για την αγαπητική συνάντηση
επί το αυτό των πνευματικών Πατέρων της
απανταχού Ορθοδοξίας, με στόχο κατ'
αρχήν την Ενότητα συν όλα τα άλλα, τα
οποία αυτή -ως θεόσδοτη εντολή- θα
υπαγορεύσει.
Ο π. Παναγίωτης Καποδίστριας, ευρισκόμενος στην
έπαλξη της πληροφόρησης για τη μεγάλη
και ελπιδοφόρο αυτή
διοργάνωση των Πανορθοδόξων, συναντά
σήμερα έναν έγκριτο σκαπανέα του
θεολογικού και φιλοσοφικού λόγου, έναν
κληρικό που διαπρέπει από περίοπτη καθηγητική
έδρα της Βοστόνης. Είναι ο Αρχιμανδρίτης
Παντελεήμων Μανουσάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας στο College of the Holy Cross, Worcester, MA, USA.
Τον
ευχαριστούμε για τη χαρά της (επι)κοινωνίας
και για την καλοσύνη να απαντήσει σε
μερικά ερωτήματα, που -θεωρούμε- απασχολούν
το κοινό μας. Ακολουθεί πλήρης η συνέντευξη
που μας παραχώρησε.
π. Π. Κ.
π. Π. Κ.
π. Παναγιώτης Καποδίστριας: Πανοσιολογιώτατε π. Παντελήμον, η επί θύραις Αγία και Μεγάλη Σύνοδος, στοιχούμενη στην επιθυμία του Κυρίου Ιησού "ίνα ώσιν έν", αποβλέπει εντέλει στην Ενότητα. Ποιος άραγε φοβάται την Ενότητα των Oρθοδόξων και πώς χρειάζεται να αντιμετωπισθεί από την ίδια την επικείμενη Σύνοδο;
π.
Παντελεήμων Μανουσάκης:
Πράγματι, π. Παναγιώτη, ίσως η Ενότητα των Ορθοδόξων Εκκλησιών να φοβίζει
κάποιους. Το ερώτημα είναι ποιοι είναι αυτοί. Είναι εκείνοι που έχουν γεμίσει
το διαδίκτυο (μια και δεν έχουν άλλη θεσμική ιδιότητα) με κείμενα και σχόλια
εναντίον της Συνόδου; Είναι εκείνοι που, καταχρώμενοι την θεσμική θέση τους,
οργανώνουν ημερίδες και εξάγουν ψηφίσματα εναντίον της Συνόδου; Νομίζω πως όχι.
Και αυτοί μεν φοβούνται, αλλά όχι την ενότητα των Ορθοδόξων Εκκλησιών.
Φοβούνται, τουναντίον, το έλλειμμα ενότητος, ή μάλλον την ελλειμματική και
ελαττωματική ενότητα, την οποία η προσπάθεια της σύγκλησης της παρούσας Συνόδου
έχει αποκαλύψει με κραυγαλέο τρόπο. Για όσο καιρό οι Ορθόδοξες Εκκλησίες δεν
είχαν συνέλθει συνοδικώς, αλλά η καθεμία εξ αυτών βίωνε την αυτοκεφαλία της
ωσάν να ήταν αυτάρκης στην απομόνωσή της, φροντίζοντας μόνο τα του οίκου της,
ήταν εύκολο να μιλά κανείς για την θρυλούμενη ενότητα των Ορθοδόξων Εκκλησιών.
Ενότητα η οποία υποτίθεται ερειδόταν στην κοινή πίστη και στο κοινό
λειτουργικό. Τώρα, όμως, που επέστη ο καιρός της Συνόδου, και άρα καλείται η
κάθε Ορθόδοξη Εκκλησία να εξέλθει του οίκου της προς συνάντηση των άλλων
αδελφών της, τώρα ανέκυψαν και συνεχίζουν να ανακύπτουν προβλήματα, τα οποία
-κατ' εμέ- υπογραμμίζουν με τον πλέον δραματικό τρόπο πως η λεγόμενη Ενότητα
των Ορθοδόξων έπασχε και πάσχει, ακριβώς διότι ούτε η κοινή πίστη ούτε η κοινή
λειτουργική ζωή επαρκούν για να λειτουργήσουν ως εγγυητές της ενότητος, εφ'
όσον δεν υποστασιοποιούνται στο πρόσωπο ενός Πρώτου.
π.
Παν. Καποδίστριας: Εξηγήστε μας, παρακαλώ, πώς εννοείτε την θέση του Πρώτου
στην πολυπόθητη Ενότητα μεταξύ των Ορθοδόξων.
π.
Παντελεήμων Μανουσάκης: Έχω
γίνει κουραστικός να γράφω περί του πρωτείου. Ήδη από το 2013, στα κείμενά μου “Primacy and Ecclesiology: The State of the Question” και “Το Πρωτεύον Πρόβλημα του Πρώτου” (στην Νέα
Ευθύνη) διέγνωσα το έλλειμμα ενότητος στον Ορθόδοξο κόσμο. Έκτοτε έχω
γράψει σειρά άρθρων κι ένα μικρό βιβλίο (For the Unity of All), στα οποία
παραθέτω τα επιχειρήματά μου περί του πρωτείου. Τα επιχειρήματα αυτά είναι εν
πολλοίς θεωρητικά—βασίζονται, δηλαδή, στην θεολογία και την εκκλησιολογία της
παραδόσεώς μας. Η σύγκληση, όμως, της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου μάς προσέφερε
απτά επιχειρήματα, που επιβεβαιώνουν την απωλεσθείσα ενότητα της Ορθοδόξου
Εκκλησίας. Κινδυνεύει, όπως γνωρίζετε, η επιτυχία της Συνόδου από τις έριδες
μεταξύ αυτοκεφάλων Εκκλησιών. Το Πατριαρχείο Αντιοχείας προέβαλε μέχρι
προσφάτως ως προϋπόθεση της συμμετοχής και παρουσίας του προκαθημένου του στην
Σύνοδο την επίλυση του θέματος του Κατάρ, το οποίο στάθηκε η αφορμή για την
διακοπή της κοινωνίας με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Το Πατριαρχείο Σερβίας,
παρομοίως, θέλει να φέρει ενώπιον της πανορθοδόξου Συνόδου την δική του έριδα
με το Πατριαρχείο Ρουμανίας για την περιοχή Τιμόκ. Δεν μπορεί ολόκληρη η
Ορθόδοξος Εκκλησία να καθίσταται όμηρος της οποιασδήποτε τοπικής Εκκλησίας.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει
κάνει υπεράνθρωπες προσπάθειες και έχει προβεί σε μεγάλες παραχωρήσεις σε ότι
αφορά τις δικές του σχέσεις με άλλες εκκλησίες αλλά και γενικότερα (π.χ., το
πρόβλημα του προκαθημένου της Τσεχίας), προκειμένου να προχωρήσει η Ορθόδοξος Εκκλησία
απρόσκοπτα το δρόμο προς την Πεντηκοστή. Όταν, όμως, οι τοπικές εκκλησίες
αρνούνται το ουσιαστικό πρωτείο του Οικουμενικού Θρόνου (χάριν ενός
κακώς εννοουμένου “πρωτείου τιμής”), στερούν και από τους εαυτούς τους την
δυνατότητα μιας ειρηνικής επίλυσης των διμερών προβλημάτων τους.
Υπό αυτήν την έννοια, θεωρώ πως η
Αγία και Μεγάλη Σύνοδος έχει ήδη πετύχει πριν καν συνέλθει. Διότι η σύγκλησή
της και μόνον κατέδειξε το έλλειμμα ενότητος εντός του Ορθοδόξου κόσμου. Όταν,
συν Θεώ, συνέλθουν επί το αυτό οι Συνοδικοί Πατέρες σε μερικές εβδομάδες, το
θέμα συζήτησης θα είναι ένα—έστω και αν δεν έχει κατονομασθεί: η Ορθόδοξη
Ενότητα. Και άνευ Πρώτου δεν μπορεί να υπάρξει παρά μια εύθραυστη ενότητα,
έρμαιη της κάθε διένεξης και δυσκολίας.
π. Π. Καποδίστριας: Πώς
ερμηνεύετε τέτοιας έκτασης σκεπτικισμό από διάφορες πλευρές ως προς τη σύγκληση
της μεγάλης Συνόδου, όταν η Ορθοδοξία αυτοφημίζεται συνήθως για την ανοικτότητα
και την εξωστρέφειά της;
π. Παντελεήμων Μανουσάκης: Κάθε τι που
φέρει την σφραγίδα του Χριστού —και ασφαλώς και η Εκκλησία και η παρούσα
Σύνοδος— είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από τα λόγια της προφητείας του
θεοδόχου Συμεών πως “οὗτος κεῖται εἰς σημεῖον ἀντιλεγόμενον” (Λκ. 2:34).
Αναπόφευκτα θα γινόταν και η παρούσα Σύνοδος σημείον αντιλεγόμενον, το
οποίο μας αποκαλύπτει τους μάταιους διαλογισμούς πολλών καρδιών (Λκ. 2:35).
Ακούσθηκαν πολλές απόψεις, οι οποίες, κατά την μακρόχρονη περίοδο της
υπνώττουσας Συνοδικότητος της Εκκλησίας, δεν είχαν βγει στην επιφάνεια.
Ακούσαμε, για παράδειγμα, πως
κριτήριο της ενότητος της εκκλησίας δεν είναι ο επίσκοπος αλλά ο «άγιος,» ο
«θεόπνευστος,» κ.ο.κ. Όταν τέτοιες απόψεις εκφράζονται μάλιστα απο χείλη
επισκόπων απορεί κανείς για το αν κατανοούν πως αυτοακυρώνονται. Το πνευματικό
χάρισμα (μια και εδώ μιλάμε για την αγιότητα με την πολύ στενή σημασία) δεν
μπορεί να αυτονομηθεί απο το θεσμό της Εκκλησίας. Το παράδειγμα της Αγίας Μαρίας
της Αιγυπτίας είναι χαρακτηριστικό: η ασκητική της θα ήταν μάταιη δίχως την
θεία κοινωνία που της προσέφερε ο πατήρ Ζωσιμάς, δίχως, δηλαδή, την ένταξή της
στην μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Είναι γελοίες (και το χειρότερο, θεολογικώς
επικίνδυνες) οι αφελείς εκείνες απόψεις που θέλουν την συμμετοχή στην Σύνοδο να
περιορίζεται μόνο σε αγίους, θεοφόρους, θεόπνευστους κ.λπ., αρχιερείς. Όσοι
σκανδαλίζονται από την ενσάρκωση της Εκκλησίας μπορούν να ασπαστούν και ανοιχτά
τον Γνωστικισμό τον οποίον εμμέσως ομολογούν, και να δημιουργήσουν κοινότητες
καθαρών και αγίων.
Αλλά και τέτοιες απόψεις, ακόμα,
αποτελούν μια θετική εξέλιξη στον βαθμό που μας αναγκάζουν να κοιτάξουμε
κατάματα θέματα, που για καιρό είχαμε επιλέξει να αποφεύγουμε. Με την σύγκληση
της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου ανοίγεται ένας θεολογικός διάλογος εντός της
Ορθοδόξου Εκκλησίας, ένας διάλογος με τον εαυτό Της, ένας διάλογος που ίσως Της
επιτρέψει να αρθρώσει ουσιαστικό λόγο προς τον κόσμο.
Το πρόβλημα, για μένα, βρίσκεται
μόνο στην επιθυμία να αποφευχθεί η παρούσα Σύνοδος με οποιαδήποτε πρόφαση,
επειδή κάποιοι ίσως φοβούνται πως η Σύνοδος θα ανοίξει (όπως έχει ήδη κάνει)
παράθυρα που έχουν μείνει απ᾽αιώνων κλειστά. Εσείς, ως ποιητής, γνωρίζετε το
ποίημα του Αλεξανδρινού για τα παράθυρα: “ίσως το φως θάναι μια νέα
τυραννία, / ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει.” Είναι δυνατόν, όμως,
για τον οποιοδήποτε Χριστιανό να επιλέγει να ζει στο σκοτάδι, όσο και αν μας
βολεύει στο βαθμό που αποκρύπτει από τα μάτια μας ό,τι βρίσκουμε δυσάρεστο ή
αποκρουστικό; Είναι δυνατόν η Εκκλησία του Χριστού, του φωτός του αληθινού του
φωτίζοντος “πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον” (Ιω. 1:9), να φοβάται το
φως;
π.
Π. Καποδίστριας: Κατά τη γνώμη σας θα αποτελέσει η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος
συνέχεια των Οικουμενικών Συνόδων και ποια η θέση των αποφάσεων των ενδιάμεσων
Συνόδων μετά το Σχίσμα;
π.
Παντελεήμων Μανουσάκης: Ο
πρωταρχικός σκοπός της Συνόδου της Πεντηκοστής του 2016, όπως τον
αντιλαμβάνομαι, δεν είναι να προστεθεί μία Οικουμενική Σύνοδος στην σειρά των
Συνόδων της πρώτης χιλιετίας, αλλά το να επανακτήση η Ορθόδοξος Εκκλησία και
στο πανορθόδοξο επίπεδο το ζειν συνοδικώς. Η ιστορία θα κρίνει το ποιά είναι η
θέση της παρούσας Συνόδου στην ζωή και στην πορεία της Εκκλησίας. Νομίζω, όμως,
πως η ιστορία της Εκκλησίας χαρακτηρίζεται από μια συνέχεια, χωρίς τούτο να
σημαίνει στασιμότητα. Η συνέχεια στην οποία αναφέρομαι κατορθώνει να συνενώσει
δύο στοιχεία που ίσως φανούν αντιφατικά εκ πρώτης όψεως, δηλαδή, την ταυτότητα
και την εξέλιξη της Εκκλησίας. Δεν νομίζω πως θα ήταν σωστό να κριθεί η επί
θύραις Σύνοδος υπό το φως μιας αρχαιολογικής προοπτικής, δηλαδή, υπό το πρίσμα
του παρελθόντος, αλλά θα πρέπει να αξιολογηθεί με την ματιά του μέλλοντος,
πράγμα το οποίο δεν μπορεί να γίνει κατά την παρούσα στιγμή. Όλα τα πράγματα
στην ιστορία, μας λέει ο αγ. Μάξιμος ο Ομολογητής, ακολουθούν το τρίπτυχο σκιά
– εικόνα – αλήθεια. Η αλήθεια των πραγμάτων βρίσκεται στα έσχατα. Το παρόν
εικονίζει την αλήθεια και αληθεύει στο βαθμό ακριβώς που εικονίζει με πιστότητα
την εσχατολογική αλήθεια. Θα ήταν παρακινδυνευμένο για μας σήμερα να
αποπειραθούμε μια αποτίμηση της Συνόδου πριν καν μάλιστα αποπερατώσει το έργο
της.
Σίγουρα
στην συζήτηση αυτή δεν έχουν θέση τα επιχειρήματα που προσπάθησαν να πλήξουν το
κύρος της Συνόδου επί της βάσεως πρακτικών ζητημάτων, όπως για παράδειγμα, του
αριθμού των συμμετεχόντων επισκόπων. Έγραψα και αλλού πως η ιστορία των επτά
Οικουμενικών Συνόδων καθιστά σαφές πως δεν συμμετείχαν όλοι οι ανά την
οικουμένη επίσκοποι, ούτε θα ήταν και πρακτικά δυνατόν να συμβεί κάτι τέτοιο.
Το ερώτημα για το αν θα μπορούσε να θεωρηθεί μια Σύνοδος Οικουμενική εφ᾽όσον
δεν συμμετέχουν σε αυτήν άλλες Χριστιανικές ομολογίες είναι για μένα ανοικτό
και παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Θα πρέπει κάποια
στιγμή στο μέλλον να γίνει μια νηφάλια συζήτηση για το πώς επισήμως (διότι ακούμε πολλές και αντικρουόμενες απόψεις) θεωρεί η
Ορθόδοξος Εκκλησία αυτές τις Χριστιανικές ομολογίες, με τις οποίες δεν
βρίσκεται σε ευχαριστιακή κοινωνία.
π.
Π. Καποδίστριας: Το ερώτημα όμως που γεννάται είναι αν μιλάμε για σχίσματα,
για αιρέσεις ή για ένα συνδυασμό των δύο; Και ποια η διαβάθμιση των δύο αυτών
καταστάσεων;
π. Παντελεήμων Μανουσάκης: Αυτά είναι ερωτήματα στα οποία, φυσικά, δεν μπορώ να
δώσω απαντήσεις (ούτε θα ενδιέφερε κανέναν η δική μου απάντηση), αλλά είναι και
ερωτήματα τα οποία με βασανίζουν, αναλογιζόμενος πως η αίρεση προσβάλλει μεν
την πίστη, το σχίσμα όμως πληγώνει την αγάπη και ίσως, υπό το πρίσμα της
ιεράρχησης που μας προσφέρει ο απόστολος Παύλος, όπου μείζων της πίστεως η
αγάπη (Α´ Κορ. 13:13), να είναι το σχίσμα μεγαλύτερο κακό στο εκκλησιαστικό
σώμα από την αίρεση. Το κείμενο της παρούσας Συνόδου για τις Σχέσεις της
Ορθοδόξου Εκκλησίας προς τον Λοιπόν Χριστιανικόν Κόσμον δεν εξετάζει, κατά την
γνώμη μου, σε ικανοποιητικό βάθος τα ερωτήματα αυτά. Είναι, όμως, ένα πρώτο
θεμιτό και θετικό βήμα προς την σωστή κατεύθυνση.
π. Π. Καποδίστριας: Ευχαριστώ πολύ για την καλοσύνη Σας, να απαντήσετε στα ερωτήματά μας και
Σας εύχομαι ό,τι Αισιότερο!
π. Παντελεήμων Μανουσάκης: Κι εγώ Σας ευχαριστώ!