Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο
Έχει καθιερωθεί να ορίζουμε την «αίρεση» ως επιλογή, αφού η λέξη παράγεται από το ρήμα «αιρούμαι», που σημαίνει εκλέγω, προτιμώ. Αίρεση λοιπόν, λέμε, είναι η επιλογή του μέρους κι όχι η αποδοχή του όλου, είναι δηλαδή η εγκόλπωση θραυσμάτων της αλήθειας αντί σύνολης της αλήθειας.
O ορισμός αυτός, ωστόσο, ενώ πράγματι φωτίζει τη φύση της αίρεσης, πολύ συχνά υφαρπάζεται από τον επιθετικό παπαγαλισμό ο οποίος θάλλει προνομιακά στους θρησκευτικούς χώρους. Πρόκειται για τον παπαγαλισμό εμβληματικών φράσεων, τις οποίες όμως ο παπαγάλος τις εφαρμόζει σαρωτικά και αδιάκριτα. Είναι γιγαντωμένο στις μέρες μας το φαινόμενο, οι παπαγάλοι να εξαπολύουν τον χαρακτηρισμό «αίρεση» και «αιρετικός» εναντίον απόψεων και κατά προσώπων, με αδιανόητη ευκολία, σαν η κατάδειξη πλήθους αιρετικών ολόγυρα να προξενεί ανείπωτη ηδονή στον χαρακτηρίζοντα!
Το θέμα λοιπόν είναι όχι απλώς να επαναλαμβάνεται η φράση ότι η αίρεση συνιστά επιλογή, αλλά να υπάρχει περίσκεψη για το ποιες επιλογές συνιστούν αίρεση! Η ιστορική πορεία και η παράδοση της Εκκλησίας δείχνουν ότι κάθε διαφοροποίηση δεν είναι αυτομάτως αίρεση! Υπάρχουν διαφοροποιήσεις οι οποίες συνιστούν θεμιτή ποικιλία που δεν σπάζει την ενότητα. Η πίστη, λ.χ., στον Τριαδικό Θεό δεν μπορεί να έχει την ίδια βαρύτητα με κάθε τοπικό εκκλησιαστικό έθιμο και με κάθε θεολογούμενο. Μα ούτε και μια ιδεολογική προσυπογραφή των δογμάτων εξασφαλίζει ορθοδοξία σε όποιον περιφρονεί το ήθος της διάκρισης και της έμπρακτης αγάπης - του ευαγγελικού και εσχατότερου κριτηρίου!
Το τεύχος μας αυτό επικεντρώνει σε μια ιδιαίτερη παράμετρο της περίσκεψης και της διάκρισης αυτής. Οι χριστιανικές διαιρέσεις δεν έχουν μόνο μεγάλη ηλικία• έχουν και μεγάλη διαδρομή. Διαδρομή σημαίνει ότι δεν βρισκόμαστε σε έναν ακίνητο και παγωμένο χωρόχρονο. Για όσους πονούν την κατάσταση, η διαδρομή είναι μια εμπειρία που τους κάνει σοφότερους. Βλέπουμε ότι στο εσωτερικό διαφόρων (ετεροδόξων μεταξύ τους) χριστιανικών κοινοτήτων γίνονται ζυμώσεις, αυτοκριτική, διευκρινίσεις, αλλαγές. Ισχύει και για τους Ορθοδόξους αυτό. Διαχριστιανικά δηλαδή υπάρχει σήμερα υπολογίσιμη επιλογή υπέρ της αυθεντικότητας, κι όχι υπέρ του πείσματος για σχίσμα. Έτσι, οφείλουμε να αντικρύσουμε μερικά ερωτήματα για εκατομμύρια Χριστιανών που δεν ανήκουν στην Ορθόδοξη οικογένεια: Είναι άραγε συλλήβδην αιρετικοί, ίδιοι με τους αρχαίους δημιουργούς των αιρέσεων; Είναι άραγε αποξενωμένοι από τον Θεό; Εξέφραζε άραγε πνεύμα αποστασίας ή, αντιθέτως, ύψιστης ορθοδοξίας ο πολύς π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ όταν έλεγε: «Με κανένα τρόπο δεν είμαι διατεθειμένος να θέσω κανέναν “εκτός Εκκλησίας”. H “κρίσις” έχει δοθεί στον Υιό. Κανείς δεν διωρίσθηκε για να προλαμβάνη την κρίση Του» [1] ;
Είναι σίγουρο ότι υπάρχει πολύ μεγάλη δυσκολία στο να συζητηθούν αυτά. Από καιρό καλλιεργείται στον θρησκευόμενο κόσμο η πεποίθηση ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας και οι μεγάλοι της θεολόγοι απέρριπταν αδιάκριτα κάθε διαφοροποίηση, ότι αρνούνταν την προσηγορία «εκκλησία» σε οιαδήποτε ομάδα έξω από την Ορθόδοξη εκκλησία, ότι ούτε σταγόνα θείας χάρης δεν έβλεπαν στους ετεροδόξους. Αυτή η στάση θεωρείται από πολλούς σήμερα στάση καθαρότητας και γνησιότητας! Και ούτε καν υπάρχει εκεί η υποψία ότι η εικόνα αυτή αποτελεί ψεύδος και αμαρτία κατά των Πατέρων! Χρειάζεται κανείς να μπει στον κόπο να σκύψει πάνω στα κείμενα, στην ιστορία, στο ήθος της Εκκλησίας, ώστε να δει τί από αυτά που έχουν λανσαριστεί ως αυτονόητα, ίσταται και τι πίπτει! [2] Είναι κόπος, αλλά κόπος απαραίτητος. Μπορεί να ξαφνιάσει, μπορεί να απαιτήσει προσωπικές αναθεωρήσεις, μπορεί να δημιουργήσει τον πόνο που δημιουργεί ο καθαρός αέρας σε πνευμόνια που εθίστηκαν στη δυσωδία! Αλλά είναι ξάφνιασμα και αναθεωρήσεις και πόνος καλός, όχι χάριν οιασδήποτε γραφειοκρατίας (είτε Ορθόδοξης, είτε Καθολικής, είτε Προτεσταντικής), ούτε χάριν οιασδήποτε διπλωματίας• αλλά χάριν της Αληθείας. Από τη μια ο κόπος αυτός, από την άλλη το κρώξιμο του παπαγάλου… [3]
Οι θεολόγοι Γρηγόριος Λαρεντζάκης, επ. Κύριλλος Κατερέλος, Στυλιανός Τσομπανίδης και Σωτήριος Δεσπότης εξετάζουν την αντίστιξη Ετεροδοξίας και Αίρεσης από τη σκοπιά, καθένας, του πεδίου όπου διακονεί. Ο π. Βασίλειος Θερμός διαβάζει την ψυχολογία της αιρεσιομαχίας. Ο Βλαντιμήρ Τσέτκοβιτς και ο Θανάσης Παπαθανασίου μελετούν τη συμβολή δύο προσωπικοτήτων, του αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς (για τη στάση του απέναντι στον οικουμενισμό) και του Νίκου Νησιώτη (για τον διάλογό του με θεολογικά ρεύματα που γεννήθηκαν στην ετεροδοξία). Ο Δημήτριος Μόσχος, τέλος, φωτίζει την εκκλησιαστική ταυτότητα των προχαλκηδόνιων εκκλησιών.
Καλόν κόπο!
Θ.Ν.Π.
[1] π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Θέματα Ορθοδόξου Θεολογίας, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήναι 1973, σ. 220.
[2] Βλ. ενδεικτικά, Θεόδωρος Γιάγκου, «Ο πλουραλισμός της κανονικής παράδοσης της Εκκλησίας», Σύναξη 119 (2011), 5-16, όπου καταδείχθηκε πόσο ψευδής είναι η πεποίθηση ότι ο άγιος Νικόδημος Αγιορείτης υποστήριζε τον αναβαπτισμό των ετεροδόξων οι οποίοι είχαν βαπτιστεί στο όνομα της Αγίας Τριάδας.
[3] Έχει πολύ ενδιαφέρον να εξεταστεί, κάποια στιγμή, το εξής: Στη δεκαετία του 1970 η ηγουμένη της Μονής Αναλήψεως Κοζάνης Μαγδαληνή επιδόθηκε σε λυσσαλέο αγώνα κατά του αγίου Νεκταρίου. Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος ενός από τα βιβλία της: Ο Νεκτάριος Κεφαλάς είναι εικονομάχος, είναι λατινόφρων, είναι οικουμενιστής (1974). Η Μαγδαληνή αφορίστηκε τελικά το 1976. Η ρητορική της συνίστατο σε καταιγισμό ύβρεων, μπαράζ χαρακτηρισμών, παραναγνώσεις, ακατάσχετο παραλήρημα ως αναίρεση απομονωθεισών φράσεων, αμφισβήτηση της ηθικής του αντιπάλου, λήψη του ζητουμένου. Το ενδιαφέρον, λοιπόν, είναι να εξεταστεί η εντυπωσιακή ταύτιση της ρητορικής της με την ρητορική όσων τα τελευταία χρόνια κυνηγούν αιρέσεις, σφετερίζονται την Ορθοδοξία και σπιλώνουν συνειδήσεις. Αυτό που προ τεσσαρακονταετίας φαινόταν μεμονωμένη αθλιότητα, είναι αυτό που δίνει τον κυρίαρχο τόνο σήμερα στον δημόσιο θρησκευτικό λόγο!
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ 3
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΛΑΡΕΝΤΖΑΚΗΣ, Αἵρεση καὶ σχίσμα σήμερα - σ. 5
Ἐπ. Ἀβύδου ΚΥΡΙΛΛΟΣ (ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ), Ὀρθοδοξία καὶ αἵρεση στὸν 21ο αἰ.- 19
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Χ. ΤΣΟΜΠΑΝΙΔΗΣ, Ὀρθοδοξία ἐντὸς τόπου καὶ χρόνου - σ. 33
ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΕΣΠΟΤΗΣ, Βιβλικὴ προσέγγιση στὴν ἔννοια τῆς αἵρεσης - σ. 46
π. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ, Ψυχαναγκαστικὴ αἱρεσιομαχία - σ. 56
ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΤΣΒΕΤΚΟΒΙΤΣ, Ὁ ἅγ Ἰουστίνος Πόποβιτς γιὰ τὸν οἰκουμενισμό - 65
ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Νίκος Νησιώτης καὶ θεολογίες τῆς συνάφειας-74
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ν. ΜΟΣΧΟΣ, Ὁ διάλογος μὲ τὶς Ἀρχαῖες Ἀνατολικὲς Ἐκκλησίες- 89
Ἀναγνώσεις: π. ΕΥ. ΓΚΑΝΑΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑΣ - 97
Διάλογος μὲ τοὺς ἀναγνῶστες - 105
Τὸ Βιβλίο - 108