To παρακάτω άρθρο βασίζεται στην παρουσίαση του συγγραφέα στη Διάσκεψη περί Χριστιανικών προσεγγίσεων στα θέματα άμυνας και αφοπλισμού στις Κάτω Χώρες στις 9 Σεπτεμβρίου 2017
Το λεξικό του πανεπιστημίου της Οξφόρδης ονόμασε τον όρο “μετα-αλήθεια” την επίσημη λέξη του 2016. Αυτό ήταν το έτος εντός του οποίου το φαινόμενο που χαρακτηρίζει αυτή η λέξη επηρέασε σφοδρά τον δυτικό κόσμο. Ήταν η χρονιά του Brexit και της εκλογής του Ντόναλντ Τράμπ ως Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών. H Ανατολική Ευρώπη, όμως, αντιμετώπισε αυτό το φαινόμενο νωρίτερα, τουλάχιστον από το 2014. Στην Ουκρανία, από την οποία κατάγομαι, αυτή η περίοδος της μετα-αλήθειας αναφάνηκε μετά την Επανάσταση της Αξιοπρέπειας, η οποία έλαβε μέρος στο Κίεβο τον χειμώνα του 2013-14. Τοο κύμα της μετα-αλήθειας προσπάθησε να εξαφανίσει τα αποτελέσματα του Ουκρανικού Μαϊντάν. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι η μετα-αλήθεια που διαδόθηκε από τη Ρωσία γενικά απέτυχε στην Ουκρανία, και γι’ αυτό θα έπρεπε πιθανώς να ευχαριστήσουμε τα αντισώματα ενάντια στην προπαγάνδα τα οποία ανέπτυξε η κοινωνία μας κατά τη Σοβιετική περίοδο. Ο άλλος λόγος είναι η μακροχρόνια συνύπαρξή μας με τη Ρωσία, η οποία δεν αφήνει μεγάλο περιθώριο για αφέλεια. Εν πάση περιπτώσει, ο τυφώνας της μετα-αλήθειας, αφού έπεσε πάνω στην Ουκρανία, προχώρησε δυτικά. Κατέκλυσε κάποιες Ευρωπαϊκές χώρες, και έφτασε στις ακτές της Αμερικής.
Ας δούμε πώς ερμηνεύει τον όρο το λεξικό της Οξφόρδης. Σύμφωνα με τον ορισμό της Οξφόρδης, η μετα-αλήθεια είναι επίθετο που παραπέμπει «σε συνθήκες υπό τις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τις επικλήσεις προς το θυμικό και προς τις προσωπικές απόψεις». Ο ορισμός αυτός θέτει σε αντιπαράθεση τα αντικειμενικά στοιχεία και το συναίσθημα ή την προσωπική πεποίθηση. Τοποθετεί το φαινόμενο της μετα-αλήθειας στο χρονοδιάγραμμα της δυτικής εποχής του διαφωτισμού. Η μετά-αλήθεια σηματοδοτεί ένα χαμηλό σημείο σε αυτό το χρονοδιάγραμμα, στο οποίο σημείο ο παραλογισμός γίνεται μια εσκεμμένη άρνηση λογικής. Είναι ένας μετα-λογικός παραλογισμός, ο οποίος είναι αρκετά διαφορετικός από τον παραλογισμό που κυβερνούσε τον κόσμο πριν από την εποχή του διαφωτισμού. Επομένως, το να εφαρμόζουμε τα παραδοσιακα επιχειρήματα της εποχής του διαφωτισμού για να αντιμετωπίσουμε αυτόν τον παραλογισμό είναι πια ανεπαρκές. Θα πρέπει να αναπτυχθούν νέα λογικά επιχειρήματα για την αντιμετώπιση της οιονεί λογικής της μετα-αλήθειας.
Ο ορισμός της Οξφόρδης για την «μετά-αλήθεια» είναι περιληπτικός, αλλά όχι εξαντλητικός. Θα ήθελα να προσθέσω μερικά ακόμη χαρακτηριστικά.
Πρώτον, η μετά-αλήθεια είναι μιμητική. Είναι ένα απείκασμα αλήθειας, αλλά όχι η αλήθεια καθαυτού. Η μετα-αλήθεια χρησιμοποιεί εργαλεία λογικής, όπως την ανάλυση και την σύνθεση, αλλά τα στρέφει εναντίον της λογικής. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο η μετα-αλήθεια γίνεται ένας μηχανισμός μετα-λογικού παραλογισμού.
Το φυσικό περιβάλλον στο οποίο η μετά την αλήθεια αναπτύσσεται καλύτερα είναι οι σκανδαλοθηρικές εφημερίδες κίτρινου τύπου και τα κοινωνικά δίκτυα – όχι τα βιβλία, που αποτελούν το καλύτερο περιβάλλον για την αλήθεια. Σήμερα γνωρίζουμε πάνω-κάτω την πληροφοριακή υποδομή της μετά-αλήθειας. Βασίζεται στην απομίμηση της ελεύθερης δημοσιογραφίας, των πληροφορητών δυσλειτουργιών, και της ελεύθερης γνωμοδότησης. Όντως, το τηλεοπτικό κανάλι “H Ρωσία Σήμερα”[1] έχει γίνει ένα παράδειγμα χονδροειδούς προπαγάνδας. Το “WikiLeaks” έχει δείξει πώς η καταγγελία δυσλειτουργιών μπορεί να χειριστεί και να παραποιηθεί ως προπέτασμα καπνού από επιτηδείους χειριστές. Γνωρίζουμε για το πλήθος των αποκαλούμενων “τρόλ”[2] που ασχολούνται με το να γράφουν σχόλια σε δημοσιεύσεις σεβαστών μέσων μαζικής ενημέρωσης και να δημοσιεύουν “απόψεις” στα κοινωνικά δίκτυα, τις οποίες λαμβάνουν από τους επιμελητές τους. Όλα αυτά είναι μέσα της μετα-αλήθειας. Που σημαίνει ότι η μετά-αλήθεια δεν είναι αυθόρμητη – σχεδιάζεται με σκοπό.
Η μετά-αλήθεια, επομένως, περιέχει χαρακτηριστικά τελεολογίας. Αυτή η τελεολογία είναι κατά κύριο μέρος πολιτική και γεωπολιτική. Η μετά-αλήθεια οδηγεί τους όχλους στο να χρησιμοποιούν ή συμβατικά πολιτικά μέσα, π.χ. εκλογές, ή λιγότερο συμβατική άμεση δράση. Μόνο όταν το πολιτικό σύστημα είναι αρκετά ισχυρό εκτρέπεται η μετα-αλήθεια στις εκλογές και σε άλλα συμβατικά πολιτικά μέσα. Αλλιώς προτιμά την άμεση δράση.
Η μετα-αλήθεια δεν επηρεάζει μόνο χώρες και κοινωνίες, επηρεάζει επίσης και εκκλησίες. Οι εκκλησίες ασπάζονται την μετα-αλήθεια όταν οχυρώνουν τους εαυτούς σε εμπλοκές πολιτιστικών πόλεμων, ή αυτοπροσδιορίζονται από μια ιδεολογική πλατφόρμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι εκκλησίες υιοθετούν και αναπαράγουν παρουσιάσεις των γεγονότων που εκφράζουν μόνο ένα μέρος της αλήθειας. Ξεχνούν άλλα τα μέρη της αλήθειας, επειδή αυτά τα μέρη είναι ανεπιθύμητα.
Η μετα-αλήθεια επηρεάζει τους δυσανασχετισμένους και τους μνησίκακους. Τρέφεται από την ικανότητα της ανθρώπινης μνήμης να ξεχνάει τα άσχημα και να θυμάται τα καλά. Οι άνθρωποι που έζησαν μέσα στον πρώην κομμουνιστικό συνασπισμό τείνουν να ξεχνούν το Kαφκικό παράλογο των ιδεολογικών κοινοτοπιών που τους περίβαλλε. Αντιθέτως, νοσταλγούν τον κρατικό πατερναλισμό. Οι άνθρωποι στον πρώην καπιταλιστικό συνασπισμό διατηρούν στις μνήμες τους το πόσο ασφαλείς ήταν χωρίς τους Άραβες ή τους Μεξικανούς στη γειτονιά τους. Ξεχνούν, ωστόσο, τους φόβους από τη σύγκρουση ιδεολογιών, που κρατούσαν τα πλήθη αμετάκλητα σε πολιτικούς συνασπισμούς. Αυτές οι επιλεκτικές μνήμες του παρελθόντος, σε συνδυασμό με την αδυναμία αντιμετώπισης νέων προκλήσεων, προκαλούν δυσανασχέτηση.
Η δυσαρέσκεια αυτή εκφράζει τον εαυτό της εντός της διχοτομίας των “εμείς” και “αυτοί”. Η μετά-αλήθεια εκμεταλλεύεται και ενισχύει αυτήν την πόλωση. Η πόλωση του «εμείς» έναντι «αυτών» οδηγεί στο να κάνουμε «αυτούς» τους αποδιοπομπαίους τράγους για τις αποτυχίες του «εμείς». «Εμείς», επίσης, προεκτείνουμε τα σφάλματά μας σε «αυτούς». Στη συνέχεια, κρίνουμε χονδρικώς, κατηγορώντας ολόκληρες ομάδες για σφάλματα ατόμων. Η μετα-αλήθεια διευκολύνει αυτές τις κατηγορίες και τις γενικευμένες ενοχοποιήσεις. Η έξη προς την ενοχοποίηση ενός εξιλαστηρίου θύματος ενθαρρύνεται από την μετα-αλήθεια, και είναι άκρως επικίνδυνη. Όλοι γνωρίζουμε σε ποιές καταστροφές έχει οδηγήσει κατά τον εικοστό αιώνα.
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η μετα-αλήθεια; Πρώτα απ ‘όλα, η κοινή λογική είναι η σφοδρότερή της Νέμεση. Η μετα-αλήθεια δεν μπορεί να αντέξει την κοινή λογική. Δυστυχώς, η μετά-αλήθεια, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι νόμιμη, άρα δεν μπορεί να περιοριστεί από το νόμο. Η Αχίλλειος Πτέρνα της όμως είναι ότι είναι ακριβή και συχνά ζει από βρώμικα χρήματα. Η διαφάνεια και η καταπολέμηση της διαφθοράς μπορούν να την αποδυναμώσουν σημαντικά. Εμείς ως Χριστιανοί πρέπει να είμαστε σε επαγρύπνηση και να αξιολογούμε την μετα-αλήθεια με τα κριτήρια των Ευαγγελίων.
Εξού η τελευταία μου ερώτηση: γιατί πρέπει ένας θεολόγος να ασχοληθεί με ένα φαινομενικά πολιτικό θέμα; Πιστεύω ότι η μετα-αλήθεια δεν είναι μόνο πολιτικό, αλλά και θεολογικό ζητημα. Η μετά-αλήθεια είναι αντιχριστιανική. Ο αδελφός της είναι το ψέμα, με το οποίο μοιράζονται έναν κοινό πατέρα. Οι Χριστιανοί, η ακόμη και οι εκκλησίες, μπορει να προτιμούν την μετα-αλήθεια επειδή ικανοποιεί τη προσωπική τους δυσαρέσκεια σε σχέση με γεγονότα και στοιχεία στη σύγχρονη κοινωνία που, δικαιολογημένα, προκαλούν δυσαρέσκεια. Ωστόσο, οι Χριστιανοί δεν πρέπει να υποκύπτουν στον πειρασμό της μετα-αλήθειας, αλλά να στέκουν και να αγωνίζονται για την αλήθεια.
*Translator: Katherine Chaffee
[1] Russia Today
[2] Στη γλώσσα του διαδικτύου η λέξη τρόλ (troll) περιγράφει κάποιον χρήστη του ίντερνετ με πονηρά προκλητικές, σκόπιμα ανόητες ή εκτός θέματος θέσεις και απόψεις σε μία online ανοιχτή κοινότητα, όπως ένα φόρουμ συζήτησης, mailing list, chat room ή μπλογκ, με πρωταρχική πρόθεση να προκαλέσει και να ερεθίσει άλλους χρήστες ή με κάθε τρόπο να επιφέρει διαταραχή σε μια διαδικτυακή συζήτηση για οποιοδήποτε θέμα και να πετύχει μια αλυσίδα αντιδράσεων από άλλους χρήστες
[3] Huffington Ecumenical Institute
Ο π. Κύριλλος Γοβορούν είναι ο εν ενεργεία γενικός διευθυντής του Οικουμενικού Ινστιτούτου του Χάφινγκτον[3], και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Loyola Marymount στο Λος Άντζελες.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.