Kostas Agoras
Το αδιέξοδο και το δράμα της ορθόδοξης εκκλησιολογίας
(Σκέψεις γύρω από του Ουκρανικό ζήτημα)
1. Η Εκκλησία είναι ΙΣΤΟΡΙΚΗ αλλά και ΜΕΤΑ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ πραγματικότητα. Ούτε μόνο το ένα, ούτε μόνο το άλλο. Στην προοπτική αυτή είναι βασική η ΔΙΑΚΡΙΣΗ μεταξύ "μετα-ιστορικού" (=εσχατολογικού) και "ιστορικού" που μεταφράζεται στη βασική διάκριση μεταξύ "ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΥ" και ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΥ", μεταξύ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ και ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Μιλάμε για διάκριση (δηλ. μη-σύγχυση) η οποία δεν επιτρέπεται να εκπέσει σε ΔΙΑΖΕΥΞΗ και απαιτεί την εσωτερική ΔΙΑΠΛΟΚΗ μεταξύ των δυο. Η διαφορά στην ορολογία, μεταξύ διάκρισης, διάζευξης και διαπλοκής πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα εδώ.
2. Στην εκκλησιολογία, το μεν "ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ" σημαίνει "τοπικός επίσκοπος" (=προεστώς της ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ, στη ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ), το δε "ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ" σημαίνει "πρώτος επίσκοπος" (=προεστώς της ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, στην ΙΣΤΟΡΙΑ). Αυτά τα δυο πρέπει να συνυπάρχουν σε διαλεκτική, σε εσωτερική σχέση μεταξύ τους (εσωτερική διαπλοκή), το ένα να εξαρτάται εσωτερικά από το άλλο, και η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ (το μυστήριο) να διαπλέκεται ουσιαστικά με την ΙΣΤΟΡΙΑ (την κοινωνία). Η απουσία σωστής ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ διαπλοκής --όπως συμβαίνει κατά τη γνώμη μου στην Ορθοδοξία, τόσο στην θεωρία όσο και στην πράξη της-- είναι μοιραία.
3. Στην Ανατολή τα παραπάνω (Λειτουργικό και Κοινωνιακό) δεν συνυπάρχουν από τον 4ο αι. σε τέτοια ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ διαπλοκή, γι' αυτό και η μεν ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ανήκει στο "ΕΙΝΑΙ" της εκκλησιακότητας (του "είναι ως εκκλησία") ενώ η ΚΟΙΝΩΝΙΑ δεν ανήκει. Ανήκει απλά στο "ΕΥ ΕΙΝΑΙ", στην "τάξη" της εκκλησιακότητας. Ενώ λοιπόν η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ανήκει στην ουσία της ΕΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑΣ η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ανήκει απλώς στο ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, όχι στην εκκλησιολογία ! Είναι απλά ένα θέμα ερμηνείας των κανόνων. Αυτό νομίζω είναι το θεμελιακό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και σήμερα με το Ουκρανικό, όπως και πριν με τη Σύνοδο της Κρήτης αλλά και με τις εθνικές Εκκλησίες : μια ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ αντίληψη της Εκκλησίας (εστιασμένη στο μετα-ιστορικό) που δεν συνδυάζεται ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ με μια ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ αντίληψη της Εκκλησίας (εστιασμένη στην Ιστορία). Διότι η τελευταία, η κοινωνιακή αντίληψη, είναι απλώς Κανονικό θέμα, όχι εκκλησιολογικό !!! Έχουμε δηλ. μια μονοφυσιτίζουσα δομή και αντίληψη της Εκκλησίας. Και αντί η θεολογία να βλέπει την Εκκλησία με ΔΥΟ μάτια (όπως οι φύσεις του Χριστού) την βλέπει ουσιαστικά μόνο με ένα, είναι μονόφθαλμη. Αντίθετα προς τη ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ και την ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ που είναι και παραμένει χώρος της εκκλησιακής πραγματικότητας, η ΙΣΤΟΡΙΑ και η ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ύπαρξη είναι αφημένες (από τον 4ο αι) στις πολιτικές πραγματικότητες (αυτοκρατορικές) και στην Κανονική τάξη των πραγμάτων (νομο-κανονικό σύστημα). Διότι το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και την εποχή του Βυζαντίου. Και σήμερα ακόμα, η Ιστορία και η Κοινωνιακή ύπαρξη στην Ορθοδοξία είναι αφημένες στους εθνικούς και πολιτικούς παράγοντες των Εκκλησιών απουσία, όπως είπα, εσωτερικής διαπλοκής Λειτουργίας και Ιστορίας, Ευχαριστίας και Κοινωνίας λόγω μονόφθαλμης εκκλησιολογικής θεώρησης.
4. Με λίγα λόγια: υποστηρίζω ότι η ΔΙΑΖΕΥΞΗ μεταξύ Ευχαριστίας και Κοινωνίας, μεταξύ Εσχάτου και Ιστορίας --ή σωστότερα η ΑΠΟΥΣΙΑ αρμονικής εσωτερικής ΔΙΑΠΛΟΚΗΣ τους εδώ και τώρα-- αποτελεί τόσο το προβληματικό εκκλησιολογικό υπόβαθρο των Ορθοδόξων Εκκλησίών ως ΕΘΝΙΚΩΝ (και όχι ως ΚΑΘ' ΟΛΙΚΩΝ) --βλ. εθνοφυλετισμός-- όσο και το υπόβαθρο της απουσίας ενός πραγματικού "ΠΡΩΤΟΥ" (με αυθεντία) για την παγκόσμια κοινωνία της Ορθοδοξίας στην Ιστορία. Αυτό το ονομάζω "αδιέξοδο και δράμα της ορθόδοξης εκκλησιολογίας και πράξης". Και αυτό δεν θεραπεύεται παρά με ριζική αναμόρφωση της εκκλησιολογίας, που από σκέτα και μονόφθαλμα "ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ" (όπως έχει σήμερα) πρέπει να γίνει κατά τη γνώμη μου "ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ-ΚΑΙ-ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ". Η κοινωνία με τη Ρώμη --λόγω της έμφασης της τελευταίας στην Ιστορία και στην παγκόσμια κοινωνία-- θα μπορούσε να συμβάλλει ουσιαστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Άλλη λύση δεν βλέπω.
5. Το βασικότερο όμως εξ' όλων, και η προυπόθεση όσων ανέφερα προηγουμένως, είναι να συνειδητοποιήσουμε άπαντες την εκκλησιολογική σημαντική της παροιμίας "Δυο γαίδαροι μαλώνανε σε ξένη αχυρώνα". Οτι δηλ. η αχυρώνα (Εκκλησία) είναι του Χριστού και όχι των γαιδάρων (των Πατριαρχών και των αρχηγών των αυτοκεφάλων Εκκλησιών)! Και η αχυρώνα αυτή απαιτεί, εδώ και τώρα --ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΑ-- τόσο την ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ όσον και την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ : την μεν "Ευχαριστιακή Λειτουργία" γύρω από τον "εκασταχού επίσκοπο", την δε "Ιστορική Κοινωνία" γύρω από τον "πρώτο επίσκοπο". Και ο "πρώτος επίσκοπος" εδώ της Ορθοδοξίας είναι ο Κωνσταντινοπόλεως χωρίς καμία αμφιβολία. Όχι απλώς για λόγους κανονικούς αλλά βαθύτερα για λόγους εκκλησιολογικούς. "Πρώτος" όμως, όχι ως αφ' εαυτού του, αλλά ως προέκταση και μετοχή --δια κοινωνίας-- στον "πρώτο" και με τον "πρώτο" της παγκόσμιας Εκκλησίας, τον Ρώμης (cathedra unitatis). Αυτό θέλει προσοχή. Μόνο ο Ρώμης, ως επίσκοπος της Cathedra Unitatis, μπορεί να εγγυηθεί και να στηρίξει εκκλησιολογικά (όχι απλώς κανονικά) το "πρωτείο" του Κωνσταντινοπόλεως στην Ορθοδοξία. Και αυτό είναι μέρος της αποστολής του Πάπα !! Να κάνει δηλ. το πρωτείο της Ρώμης (cathedra unitatis) ΜΕΘΕΚΤΟ και ΜΕΤΕΧΟΜΕΝΟ από άλλους σε ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Διότι το "πρωτείο" αυτό, δεν το έχει η Ρώμη για τον εαυτό της, αλλά για τους άλλους, ως "πρωτείο υπέρ όλων".
6. Για να το καταλάβουμε αυτό το "πρωτείο υπέρ όλων" πρέπει να ανατρέξουμε λίγο στην τριαδολογία. Όπως δηλ. mutatis mutandis ο Θεός Πατέρας, το "πρωτείο" του (μοναρχία) στην Τριάδα δεν το έχει για τον εαυτό του αλλά υπέρ όλων, υπέρ της Τριάδος (=τριαδική μοναρχία του Θεού Πατρός) έτσι και εδώ, στην Εκκλησία, το "πρωτείο" της, η εκκλησία της Ρώμης, δεν το έχει για τον εαυτό της αλλά υπέρ όλων των Εκκλησιών (=κοινωνιακή μοναρχία της Ρώμης θα μπορούσαμε να πούμε κατ' αναλογίαν). Όπως εκεί είναι "ΤΡΙΑΔΙΚΟ" το "πρωτείο" του Θεού Πατρός, έτσι και εδώ είναι "ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ" το "πρωτείο" της Εκκλησίας της Ρώμης (κατ' εικόνα του προηγούμενου) υπέρ της όλης Εκκλησίας. Και, υπό την έννοια αυτή, η "όλη Εκκλησία" είναι ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ στη Ρώμη (cathedra unitatis) κατ΄εικόνα του Τριαδικού Θεού που είναι ΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ στον Πατέρα.
7. Όσο εμβαθύνει κανείς στο μυστήριο της ΤΡΙΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ του Θεού στον Πατέρα (ως Πατέρα του Υιού εν Πνεύματι) τόσο φωτίζεται το μυστήριο της ΚΟΙΙΝΩΝΙΑΚΟΤΗΤΑΣ της Εκκλησίας στην cathedra unitatis των Εκκλησιών. Αυτό είναι κάτι που σχετικά πρόσφατα έχω ανακλύψει κι εγώ ο ίδιος(μελετώντας τριαδολογία και εκκλησιολογία) και το πραγματεύομαι αναλυτικά, όπως θα δείτε, στο καινούργιο μου βιβλίο ("Ο Χριστός και η πολύμορφη Εικόνα του", εκδ. Αρμός 2018, υπό έκδοση). Διότι έτσι φωτίζεται αποφασιστικά τόσο το μυστήριο του Τριαδικού Θεού ως μυστήριο ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ κοινωνίας υποστάσεων όσο και το μυστήριο των Κοινωνιακών Εκκλησιών ως μυστήριο ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗΣ κοινωνίας κοινοτήτων. Μεγάλη υπόθεση, φίλοι μου. Η "Καθ'ολική Εκκλησία" (=οικουμενική κοινωνία των Εκκλησιών) καλείται να γίνει εικόνα της "αγίας Τριάδος". Δόξα σοι Κύριε !