Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος, Δικηγόρος – Μέλος Δ.Σ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών,
Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία (Μελέτες- Πηγές),
Θεσσαλονίκη 2014, Εκδόσεις Μέθεξις, σελ 16-19
Θεσσαλονίκη 2014, Εκδόσεις Μέθεξις, σελ 16-19
Το αυτοκέφαλο καθεστώς συνιστά εντός των κόλπων της Ορθόδοξης Εκκλησίας την πληρέστερη μορφή διοικητικής αυτοτέλειας και αυτενέργειας μιάς εκκλησιαστικής περιφέρειας.
Το καθεστώς αυτό παρουσιάζεται διαχρονικώς καταρχήν με τη μορφή της αυτοκέφαλης Εκκλησίας, η οποία έχει δική της σύνοδο και δικό της Προκαθήμενο, τον οποίον εκλέγει η ίδια, όπως τα πέντε πρεσβυγενή Πατριαρχεία, η Εκκλησία της Κύπρου και μετέπειτα η Αρχιεπισκοπή Πρώτης Ιουστινιανής (Αχρίδος) 1. Υπό αυτό το πρίσμα, ως αυτοκέφαλο καθεστώς θα νοηθεί η νομοκανονική εκείνη κατάσταση, η οποία παρέχει στην Εκκλησία αυτή την εξουσία να ασκεί τα κανονικά δικαιώματα της εκλογής της διοικητικής της κεφαλής και της διοικήσεως και διαχερίσεως των υποθέσων της, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η χειροτονία των επισκόπων, η οικονομική διαχείριση, η εκδίκαση των κανονικών παραπτωμάτων, ανεξαρτήτως του τρόπου κτήσεως της ανεξαρτησίας της, δηλαδή δια πράξεως των εκκλησιαστικών αρχών ή της πολιτειακής εξουσίας 2.
Περαιτέρω, το καθεστώς αυτό παρουσιάζεται και με τη μορφή της αυτοκέφαλης επαρχίας εντός των γεωγραφικών ορίων μιας εκ των πέντε αυτοκεφάλων Εκκλησιών. Οι αυτοκέφαλες αυτές επαρχίες είναι: α) είτε Επισκοπές και Αρχιεπισκοπές οι οποίες τιμήθηκαν με το προνόμιο της Μητροπόλεως και για το λόγο αυτό – ως πρώην Επισκοπές και Αρχιεπισκοπές – δεν είχαν δική τους σύνοδο, είτε Αρχιεπισκοπές χωρίς σύνοδο, αμφότερες, δε, υπήγοντο απευθείας στη δικαιοδοσία του Πατριάρχη – Προκαθημένου της αυτοκέφαλης εκκλησίας, στην οποία ανήκαν 3.
Τέλος, συναντάται και η περίπτωση της αυτοκέφαλης επαρχίας, η οποία δεν υπάγεται στη δικαιοδοσία κανενός εκ των πέντε πρεσβυγενών Πατριαρχείων, όπως η Μητρόπολη Δαδήμων της Επαρχίας της Τετάρτης Αρμενίας της άλλης, η οποία κατέστη αυτοκέφαλη και ανεξάρτητη από τα πέντε πρεσβυγενή Πατριαρχεία, τιμής ένεκεν για τον ’γιο Γρηγόριο Αρμενίας 4.
Ελάσσονος και όχι ήσσονος μορφής καθεστώς διοικητικής αυτοτέλειας συνιστά το αυτόνομο καθεστώς, υπό την ισχύ του οποίου μία τοπική Εκκλησία έχουσα δική της σύνοδο δύναται κανονικώς να διαχειρίζεται τις υποθέσεις της, εξαιρουμένης της περιπτώσεως της εκλογής της διοικητικής κεφαλής της, καθόσον αυτή διεκπεραιώνεται μεν από την τοπική Εκκλησία, επικυρώνεται δε από τον οικείο Πατριάρχη 5. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτονόμου διοικητικού καθεστώτος συνιστούν οι Εκκλησίες της Εσθονίας και της Φιλανδίας, των οποίων οι επικεφαλής – ο Αρχιεπίσκοπος Καρελίας και πάσης Φιλανδίας και ο Μητροπολίτης Ταλλίνης και πάσης Εσθονίας αντιστοίχως - εκλέγονται μεν από τις τοπικές συνόδους των δύο αυτών Εκκλησιών, η επικύρωση όμως της εκλογής ανήκει στον Οικουμενικό Πατριάρχη 6. Κατά τα λοιπά, και στο νομοκανονικό αυτό καθεστώς δεν θίγεται η πνευματική ενότητα με τις υπόλοιπες τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Ειδική μορφή αυτονόμου καθεστώτος αποτελεί το ημιαυτόνομο καθεστώς. Το καθεστώς αυτό παρέχει στην τοπική Εκκλησία έτι περαιτέρω μειωμένη διοικητική αυτοτέλεια, αφού υπό την ισχύ αυτού η τοπική Εκκλησία διαχειρίζεται τις υποθέσεις της μέσω των αποφάσεων της συνόδου της, εκλέγει και τους επικεφαλής των εκκλησιαστικών περιφερειών της, όμως η αρμοδιότητα εκλογής της διοικητικής κεφαλής αυτής ανήκει στον οικείο Πατριάρχη, ο οποίος έχει το δικαίωμα μετά της συνόδου αυτού να παρεμβαίνει σε σημαντικά θέματα της τοπικής αυτής Εκκλησίας. Από αυτό το καθεστώς διέπεται η Αρχιεπισκοπή Κρήτης, η οποία εξαρτάται κανονικώς από το Οικουμενικό Πατριαρχείο 7, η εκλογή του Αρχιεπισκόπου Κρήτης διενεργείται από την Αγία και Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου 8, η διαχείριση των υποθέσεων της τοπικής Εκκλησίας ανήκει στην αρμοδιότητα της συνόδου της 9, καθώς και η εκλογή των επισκόπων της 10, αλλά όταν πρόκειται περ ὶ συγχωνεύσεως ή επανασυστάσεως Επισκοπών ή περ ὶ μεταθέσεως έδρας Επισκοπής ή περ ὶ παραιτήσεως ή παύσεως Επισκόπου, η απόφαση της συνόδου έχει γνωμοδοτικό χαρακτήρα και υπόκειται στην έγκριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 11Πάντως, και στο καθεστώς αυτό, η πνευματική ενότητα της ημιαυτόνομης Εκκλησίας με τις λοιπές τοπικές Εκκλησίες παραμένει αμετάβλητη και ανεπηρέαστη.
1Βλ. για την εκκλησιαστική αυτή περιφέρεια παρακάτω, σελ. 49.
2Πρβλ . G. Papathomas, Essai de Bibliographie (ad hoc) pour l' etude des questions de l' autocephalie, de l' autonomie et de la diaspora, Katerini: Editions Epektasis, 1998, 18-19.
3 Βλ. Νείλου Δοξαπατρή, Τάξις των Πατριαρχικών Θρόνων, σε Ελληνική Πατρολογία, Τ. 132, σελ. 1088-1089, ο οποίος αναφερόμενος στην περιφέρεια του Πατριαρχείου Αντιοχείας σημειώνει: « Ἔ χει δέ καί μητροπόλεις ἄ λλας ἡ Ἀ ντιόχεια, μή ἐ χούσας ὑ φ' ἑ αυτάς ἐ πισκόπους, α ἵ τινες ε ἰ σι τόν ἀ ριθμόν ὁ κτώ. Α ὖ ται γάρ ἐ πισκοπαί ἧ σαν πρότερον ὑ ποκείμεναι ἄ λλαις μητροπόλεσιν, ἐ τιμήθησαν ε ἶ ναι μητροπόλεις καί α ὐ ταί, καί ὑ ποκε ῖ σθαι ο ὐ χί μητροπολίταις, άλλ' α ὐ τ ῶ (υπογεγ) τ ῶ (υπογεγ) πατριάρχ ῃ Ἀ ντιοχείας, καί ε ἶ ναι α ὐ τοκέφαλοι, ὡ ς α ἰ λοιπαί μητροπόλεις. Διό καί διά τό ε ἶ ναι πρώην, ἐ πισκοπαί ο ὐ κ ἐ χουσιν ὑ φ' ἑ αυτάς ἐ πισκόπους, ὡ ς α ἱ παλαιαί μητροπόλεις. Ε ἰ σίν ο ὖ ν α ἱ ὁ κτώ α ὐ ταί μητροπόλεις' α΄. Βηρυτο ῦ , β΄. Ἡ λιουπόλεως, ἥ τις ἀ πεσπάσθη το ῦ θρόνου Δαμασκο ῦ , γ΄. Λαοδικείας, δ΄. Σαμοσατ ῶ ν, ε΄. Μαρτυρουπόλεως, στ΄. Μοψουεστίας, ζ΄. Ἀ δάνας, η΄. Πομπηΐου πόλεως… Ἔ τι ἔ χει (εννοείται το Πατριαρχείο Αντιοχείας) καί ἀ ρχιεπισκοπάς λιτάς και ἐ λευθέρας πέντε' α΄. τήν Σαλαμίων, β΄. τήν Βέρκον, γ΄. την Ρασ ᾶ ν, δ΄. τήν Ἀ γάθην' ε΄. την Βαρκουσ ῶ ν. Α ὔ ται μέν π ᾶ σαι α ἱ ἐ κκλησίαι ὑ πόκεινται τ ῶ (υπογεγ) θρόν ῳ Ἀ ντιοχείας, διά τό και πολλάς ἐ παρχίας καί χώρας ἔ χειν ὑ φ' ἑ αυτήν, ὡ ς ε ἴ πομεν». Επίσης αναφερόμενος στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας (σελ. 1089) σημειώνει: «Ε ἰ σί δέ λοιπαί πέντε μητροπόλεις α ὐ τ ῆ ς ο ὐ κ ἔ χουσαι ἐ πισκοπάς ὑ φ' ἑ αυτάς. Ε ἰ σί δέ α ὐ ταί ἡ Δαμιάτα, ἡ Σιάτα, ἡ τ ῆ ς Ἐ ρυθρ ᾶ ς Θαλάσσης, ἡ Φαράν, καί ἡ Ἄ ρη, ὁ μο ῦ δεκατρε ῖ ς». Περαιτέρω, αναφερόμενος στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων (σελ. 1093-1096) σημειώνει: « Ἔ χει δε καί α ὐ τοκεφάλους ἐ πισκοπάς ε ἰ κοσιπέντε, μη ἐ χούσας ὑ φ' ἑ αυτάς ἐ πισκοπάς, ὑ πόκεινται δέ τ ῶ (υπογεγ) θρόν ῳ τ ῶ ν Ἰ εροσολύμων, α΄. τήν Διοσπόλεως, ἤ τοι Γεωργίου πόλεως, β.΄ τήν Ἀ σκάλωνος, γ΄. την Ἰ όππης, δ.΄ τήν Γάζης, ε.΄ τήν Ἀ νθηδόνος, στ.΄ τήν Διοκλητιανουπόλεως, ζ.΄ τήν Ἐ λευθερουπόλεως, η.΄ τήν Νεαπόλεως, θ.΄ τήν Σεβαστ ῆ ς, ι.΄ τήν Ἰ ορδάνου, ια.΄ τήν Τιβεριάδος, ιβ.΄ τήν Διοκαισαρείας, ιγ.΄ τήν Μαξιμιανουπόλεως, ιδ.΄ τήν Καπιτωλιάδος, ιε.΄ τήν Μύρου, ιστ.΄ τήν Γαδάρου, ιζ.΄ τήν Ναζαρέτ, ιη.΄ τήν Θαβωρίου, ιξ.΄ τήν Κυριακουπόλεως, κ.΄ τήν Ἀ δρίας, κα.΄ τήν Γαβάλων, κβ.΄ τήν Α ἰ λίας, κγ.΄ τήν Φαρ ᾶ ς, κδ.΄ τήν Ἑ λενουπόλεως, κε.΄ τήν ὅ ρους Σιν ᾶ ». Τέλος, αναφερόμενος στις επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου (σ. 1109) περιλαμβάνει μεταξύ των μητροπόλεων του την επισκοπή Κατάνης της μητροπόλεως Συρακούσης Σικελίας, διότι προβιβάσθηκε τιμής ένεκεν για τον ’γιο Λέοντα, επίσκοπο Κατάνης: «…μστ.΄ Ἡ Κατάνη ἐ πισκοπή ο ὖ σα Συρακούσης, τιμηθε ῖ σα δέ διά τόν ἅ γιον Λέοντα» και καταγράφει τις Αρχιεπισκοπές που υπόκεινται στην κανονική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και οι οποίες δεν έχουν οικεία σύνοδο ούτε υπόκεινται σε κάποιο εκ των μητροπολιτών του Οικουμενικού Πατριαρχείου: «Καί α ἱ άρχιεπισκοπαί α ἱ ὑ ποκείμεναι τ ῶ (υπγεγ) θρόν ῳ Κωνσταντινουπόλεως, καί μηδενί μητροπολίτ ῃ ὑ ποκείμεναι μήτε ἔ χουσαι ὑ φ' ἑ αυτάς ἐ πισκοπάς, α ἱ π ᾶ σαι τόν ἀ ριθμόν ε ἰ σίν α ὐ ταί∙ α.΄ ἡ Βιζύη, β.΄ ἡ Λεοντόπολις, γ.΄ τό Πάρειον, δ.΄ ἡ Προκόνησος, ε.΄ ἡ Κίος, στ.΄ ἡ Ἄ σπρος, ζ.΄ ἡ Κύψελα, η.΄ ἡ Ψίκη, θ.΄ ἡ Νεάπολις, ι.΄ ἡ Σέλγη, ια.΄ ἡ Χερσών, ιβ.΄ ἡ Μέσην, ιγ.΄ ἡ Γαρέλα, ιδ.΄ ἡ Βρύσις, ιε.΄ ἡ Δέρκους, ιστ.΄ ἡ Καραζύη, ιζ.΄ ἡ Λ ῆ μνος, ιη.΄ ἡ Λευκάς, ιθ.΄ ἡ Μίσθεια, κ.΄ ἡ Πιδαχθόη, κα.΄ ἡ Πέρμη, κβ.΄ ἡ Βόσπορος, κγ.΄ ἡ Κοτραβία, κδ.΄ α ἱ Κόρδαι, κε.΄ ἡ Κάρπαθος, κστ.΄ ἡ Κοτρώ, κζ.΄ το Ρύζεον, κη.΄ ἡ Γοτθία, κθ.΄ ἡ Σουγδία, λ.΄ α ἱ Φο ῦ λλοι, λα.΄ Α ἴ γινα, λβ.΄ τά Φάρσαλα, λγ.΄ ἡ Ἀ γχίαλος, λδ.΄ το ῦ Ἠ ρακλείου. Α ὔ ται π ᾶ σαι α ἱ πόλεις καί ἐ παρχίαι το ῦ θρόνου Κωνσταντινουπόλεως».
4 Βλ. Τάξις πρωτοκαθεδρίας Πατριαρχών από τον Λέοντα ΣΤ΄ το Σοφό μέχρι τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο σε Ελληνική Πατρολογία, Τ. 107, 349: « Ἐ παρχία Τετάρτη Ἀ ρμενίας ἄ λλη: Δαδήμων, ν ῦ ν μητρόπολις, Ἀ ρμουσάτων, Πολίχνη Χοζάνων, Χοζομάχων, Κιθαριζ ῶ ν, Μερτικέρτων, Κάστρον Βαιουλο ῖ ος, Κάστρον Πολιός, Κάστρον Ἀ ρδ ῶ ν, Κλίμα Σοφην ῆ ς, Κλίμα Ἀ νζιτιν ῆ ς, Κλίμα Διγισην ῆ ς, Κλίμα Γαρην ῆ ς, Κλίμα Ὀ ρζιακιν ῆ ς, Κλίμα Βιλαβιτην ῆ ς, Κλίμα Ἀ στιανικ ῆ ς, Κλίμα Μαμουζουρ ῶ ν. Χρή ε ἰ δέναι ὅ τι α ὔ τη α ὐ τοκέφαλος ἐ στι, μή τελο ῦ σα ὑ πό Ἀ ποστολικόν θρόνον∙ ἀ λλά τιμηθε ῖ σα διά τόν ἅ γιον Γρηγόριον Ἀ ρμενίας ἔ χουσα πόλεις και κάστρα διακόσια».
5Πρβλ . G. Papathomas, Essai de Bibliographie (ad hoc) pour l' etude des questions de l' autocephalie, de l' autonomie et de la diaspora, Katerini: Editions Epektasis, 1998, 25.
6 Βλ. σχετ. τον όρο δ΄) της Πράξεως παραχωρήσεως αυτονόμου καθεστώτος της Αρχιεπισκοπής Καρελίας και πάσης Φιλανδίας και επίσης τον όρο δ΄) της Πράξεως παραχωρήσεως αυτονόμου καθεστώτος της Μητροπόλεως Ταλλίνης και πάσης Εσθονίας
7 Βλ. άρθρο 1 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης.
8 Βλ. άρθρο 19 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης.
9 Βλ. άρθρο 4 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης.
10 Βλ. άρθρα 22 και 23 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης.
11 Βλ. άρθρο 10 περιπ. 4 και 5 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης