WATER AND ECO-THEOLOGY FROM ORTHODOX PERSPECTIVE (Gr/En)

 Gr/En

“Water and Eco-Theology from Orthodox Perspective’’ 

«Ύδωρ και Οικο-θεολογία από Ορθόδοξη προοπτική»

Paper of Archimandrite Ignatios D. Sotiriadis, now Bishop of Salona

 Secretary of the Committee on Inter-Orthodox

and Inter-Christian Relations

of the Holy Synod of the Church of Greece

 

G20 SPECIAL EVENT--SYMPOSIUM ON WATER

“FOSTERING A NEW CULTURE OF WATER FOR PEOPLE, PLANET AND PROSPERITY’’

(21.10.2021 Rome, Italy)

ABSTRACT:

Water is the source and basis of life on this planet, to which every form of living being, or biological life owes its existence. Water is a prerequisite but also a harbinger of the continuation of life. Water and life, man and water, world and water, are among the interrelated philosophical, theological and scientific schemes that determine the relationship of man with God, environment, and the ecological crisis today. The special place of water in theology, from the primary Biblical references of Creation to an-created brought the subjective questions about man's relationship with the material world. The answers from the point of view of the Orthodox go beyond the dichotomy of man and the world, offering a deeper ecology in which relationships and interactions in the context of Divine Economy are determined. Water is a divine gift and a common good for all creation and for all people. Cooperation at interreligious and interchristian level is therefore a de facto reality. Starting from the Garden of Eden and reaching out to how to deal with the proper use, fair distribution and conservation of water resources. These correlations express a lot of positive orientations and assumptions of initiatives and anthropological experiences in every man and every human being, for the continuation of life on planet earth. Our shared responsibility must be based on solidarity, interdependence and proper water management, a need for dialogue between Science and Theology. This interrelated character, the common basis between Ecology and Eco-Theology that preserves man in the ecosystem, are some elements of the interventions underlined by the Ecumenical Patriarch Bartholomew.

 

Key Words: Water, Orthodox, Theology, Ecology, Creation, Ecological sin, Greening of Religion, Churches, Ecumenical Patriarch

 

 

a) Water, the biblical background and its perspective

          In references to the Book of Genesis, the water is part of Creation, originally coexisting with chaos, as God concentrates the waters in a place he calls "seas"[1]. This duality may reflect the dual power of water, experienced primarily as a catastrophe before becoming the giver   of the life (ζωογόνος/zoogonos). Since always human beings have amusement and a deeper fear when facing the seas or oceans. At first the Spirit of God was hovering over the waters[2] before creation began, stating the fact that water is a source before creation and becomes the basis for the creation that followed[3]. The sky and the earth came from the waters. The waters were blessed with abundant living creatures[4]. God uses water to nourish and sustain creation and gives it as a blessing to His entire Creation[5]. Water becomes a creation means of God. In other words, this is the salvation of God's creation. It is also important to note that water can become a tool of destruction in the face of human wickedness and ecological destruction[6]. Saint Cyril of Jerusalem underlines this importance:

«water is a wonderful thing and the most beautiful of the four sensible elements of the creation, the sky is the dwelling of angels but the skies are  made of  water; earth is the home of human and creations, but the earth has  come  out  of  the  waters;  and  before  the  creation  of the visible things in six days, the spirit of God hovered over  the  waters. The water is the principle of the cosmos and the Jordan of the gospel»[7].

          The aim of this brief biblical overview is to highlight the creative thinking that underlines the importance of water to human communities as a life-giving and conservator of this complex called the ecosystem. As early as 1993, the Ecumenical Patriarch Bartholomew, accepting the invitation of the European Commission, pointed out then that the ecological problem of our time requires a radical reassessment, of how we view the whole world.  It needs a new attitude towards nature and a new understanding of the way we acquire and use material goods:

«the ecological problem of our times demands a radical reevaluation of how we see the entire world; it demands a different interpretation of matter and the world, a new attitude of humankind toward nature, and a new understanding of how we acquire and make use of our material goods»[8].

          The presence of water ensures life and the absence bring death. Can there be a theological justification or explanation for this situation[9]? What is the background behind the privatization of the source of life, which maintains and nourishes and additionally represents the presence of God in creation[10]? Finally, how do we deal with God's gift to humanity[11]? The global ecological crisis that affects the air, water and earth of the planet, especially the gift of water, has led to obvious in destroying of the creation of man according to the image of God. Father John Chryssavgis, Archdeacon of the Ecumenical Patriarchate, as the Orthodox expert[12] on ecological and environmental issues, looks forward to a restoration of this fragmented image through the mysterious acts of secular transformation, secular interconnection and secular reconciliation[13].

          The Nature needs the man and man needs the nature, will underline the Metropolitan of Pergamon John Zizioulas[14]. On the teaching of Great Athanasius, in the point that creation requires salvation, the Metropolitan of Pergamon will point out that mortality, flow, and decomposition are natural consequences for the created class precisely because it is created out of nothing[15]. There should not be a reason to see in it any contempt for the material world: it is a purely realistic description of the situation in which all material creatures are found, people no less than others[16]. But this means that Creation must transcend itself to survive. And this move, continues the Metropolitan of Pergamon, is possible only through man with the Image of God, who as a person can realize his true self only overcoming himself.

          The Man is created to relate to God and refer to God. But what if man fails to relate to God? Man's basic position means that he also has a destructive ability to overcome the nightmares of the most misanthropic deep ecologist. Usually in Orthodox thought, the modern man-made destruction of the environment simply represents an ancient history: disorder, conflict and evils of creation are rooted in human apostasy from a proper relationship with God. As fr. Alexander Schmemann says, the story of falling has to do with the way people use the world: either this use is in or out of relationship with its Creator.[17] The biblical background of the importance of water as a creative cause and the provision of life on planet earth, is embedded in a vision of ecological justice[18]. The theological ecology must consider human responsibility as a primarily spiritual matter for an ecological disaster and the basic links, such as water for a fair distribution and exploitation[19].

b) The Planet and the Human Responsibility

          The root of the ecological crisis in the use, distribution, and pollution of water resources is based on the way we view the human position and this world. The Ecumenical Patriarch Bartholomew, repeats several times pollution as an ecological sin, and in Santa Barbara in 1997 he refers:

«To commit a crime against the natural world is a sin against ourselves and a sin against God»[20].

          The «Ecological sin» is a new concept and has not been properly understood. The «Ecological sin» lies between the planet and human responsibility, individually and collectively. The «Ecological sin» is therefore not a matter of blaming others, except us[21].The Ecological or green actions, however much, they are based on our goodwill, will remain ineffective if we do not recognize that the causes of ecological destruction, the lack of drinking water and the pollution of water resources, but more so the fair distribution of water, lie in a selfish, insatiable and irresponsible desire sin, which depletes natural resources[22].

          The planet as the place of living of humans and creatures, exists for the life and place of the manifestation of our relationship with God[23]. Among them is the ecological sin, which for the planet, as pointed out by the Metropolitan of Pergamon John Zizioulas, every destruction, every contamination caused in nature, directly renders nature itself incapable of becoming the carrier of the communion of man with God. The «Ecological sin», the rape of nature and the exploitation of people in society and in the case of water, are deeply understood as part of a reality, creating destruction in both.

          We are not looking at the past, but at a new future, caused by social repentance and conversion to divine commandments. As the fact of nature and society becomes hostile through injustice, so it will be restored to harmony through justice[24]. The restoration of just relations between nations restores peace in society and at the same time, heals the hostility of nature. Simply, peaceful societies in which people are not exploited also create peaceful, harmonious, and beautiful natural environments.

          From a religious and Christian point of view, the issue of water, placing, use, and fair distribution comes as a threat to the planet and life, of people and buildings. Ecological sin has implications for our fellow humans. It has implications for future generations. It also has implication towards the poor peoples, who will be affected primarily negatively. If we can make a positive contribution to these aspects of linking ecological sin and the water problem, we will face the real dimensions, environmental degradation, habitat destruction, drought, and lack of drinking water. Issues that disturb the ecological system. When stressed from this perspective, the ecological sin, then it becomes a complete category of human sinfulness and underlines our fault, actions, inactions, or omissions, which adversely affect most natural resources, such as water.

 

c) The Ascetics and Prosperity

          Prosperity and culture have an impact on the ascetics of man, as underlined by the Ecumenical Patriarch[25]. The ascetic within the context of the culture for the ecological approach, takes an attitude towards the material things, that have already been deeply entrenched in the Christian spiritual tradition, that connects it with the requirements of the current environmental crisis. As the Ecumenical Patriarch says:

«as the Church Fathers also teach, the root of all evils that plague humankind is selfishness, and the highest expression of virtue is selfless love. It is, therefore, not permissible for faithful Christians who are seeking sanctification to remain indifferent to the effects of their acts on their fellow human beings»[26].

          The ascetic way of approach, a well-known practice, such as fasting, is predominantly borrowed from monastic tradition and sets the limits of insatiable desire and of overconsumption and waste of water resources. The mentions of the Ecumenical Patriarch that fasting means loving, seeing more clearly to restore the primitive vision of creation, original beauty or the beauty of creation. Between man and the environment, the ascetic practice leads to an empirical recognition, a deep concept for the creation itself. This concept is that creation itself is a gift from God.

          The ascetic practice is key to the sacrifices that are inevitably needed, especially to deal with large-scale environmental problems. It is not just that of a simpler or religious life, but a more satisfying path that considers environmental requirements. Asceticism is so important and has to do with the paradox of the world. Fr. John Chryssavgis points out that the Christian vision of creation consists of three fundamental intuitions: the world which is made good, the world is in a declining state and the world is redeemed. He points out that when one of them is either isolated or violated, the result is an unbalanced and destructive vision of the world.

          The ascetics in civilization, in the way in which man shapes his daily course and life on the planet, ascetic practice contributes to control and overturn the degradation of the water issue. It leads to the reshaping of initiatives at social, economic, and political level, which will constitute a commitment at individual and global level, which through our spiritual and moral origins will achieve a shift, a change towards saving, the common good, respect for the common ecological good, such as water[27].

 

Epilog

          The globalization and the recently planned development strategy have the effect of identifying water as a precious commodity for economic interest. Privatizing this natural resource that nourishes life is a serious mistake[28]. Privatization of the natural resources are one of the main causes of the shift in view of water, as an economic good rather than a life good. Koffie Annan says:

 «Lack of access to water for meeting basic needs such as health, hygiene and food security undermines development and inflicts enormous hardship on more than a billion members of the human family»[29].

          In the Orthodox liturgical tradition water is a source of life[30]. According to Orthodox Theology, it is the duty of humanity to see the interconnections in creation, especially the water for the existence and survival of the world. As the Ecumenical Patriarch underlines: “How we treat the earth and all of the creation, it defines the relationship that each of us has with God”. He further suggests that the crisis is the world. The treatment is not primarily ecological, but it is about the way in which man envisions or imagines the world. In modern water crisis is not just a natural calamity, it is the consequence of systematic evil that legitimizes the greed of desires at the expense of the life of common goods. As Orthodox morality refers, the first change must begin in the human mind, that water is a gift of God. The task is to deal with the causes rather than the symptoms. From this perspective, the water crisis, pollution, its commercialization, and privatization must be addressed at the root causes of the emergence of unsaturated human consumption.

The consequences can be accomplished in creating a new commitment that considers water as one of the sources of human existence. The real change lies in human attitude and mentality; as the waters become narrowed for this existence, humanity must be informed of the fact that there is no life without this life-giving resource[31].

          At the Water Week in Amsterdam, on 5 November 2019, the Ecumenical Patriarch Bartholomew stressed, among other things, the importance of the cooperation of Science and the Church in matters of ecology and environmental protection, while at the same time stressed the important role of water in the life of man and the world, justifying the strengthening of conservation efforts and new management methods. The Ecumenical Patriarch says:

          «All efforts for better water management is the cry of a human soul who recognizes water as a gift, which must interest all creation. Our deep belief is that water is the inviolable and inalienable right of every human being and every creature. This is why, two decades ago, we declared that “polluting the waters of the earth for human beings… is tantamount to committing a sin!” […] It is the responsibility of everyone — politicians and religious leaders, communities and individuals, businesses and industries — to leave water sustainable, clean and safe for the future of our cities and citizens, as well as for all human beings and our planet»[32].

 

          The Christians have every reason to adopt a proper environmental ethics, one that honors creation but distinguishes it from the Creator[33]. However, the simply recommending reformation of a simple theological teaching is not enough. Our ability to act responsibly towards nature is hampered by our alienation from God[34]. The consequences of the downward course and the constant overconsumption, mean that we act selfishly[35]. In the collective Text For the Life of the World: Towards a Social Ethos of the Orthodox Church, 2020 will be pointed out the following:

«The current environmental crisis, for instance—anthropogenic climate change, toxic pollution of water sources and soils around the world, ubiquitous damage to the entire ecosystem by microplastics and other contaminants, deforestation, soil erosion, the rapid decline of biological diversity, and so forth—is an incalculable catastrophe for the entire planet and for all terrestrial life»[36].

          In view of these aspects, we must not only rely on a reminder of a mere theological position, but on a more substantial perspective of deeds and actions to lead us to sound decisions on water, but also consider information, incentives, and solutions to tackle the correct and fair distribution of water, which, on a case-by-case basis, require technological action.[37]

          The Environmental problems have traditionally been seen because of buying and consuming, as an excuse for state power, to engage in the economy much more directly and dynamically to solve these problems. Information and motivation are strongly influenced by the institutional order of a society. Social and International institutions which related to environmental and resource issues, such as the water issue, are the rules that assign responsibility, that is, property rights that determine who can do and what actions and who respects these initiatives. The common cooperation, interdisciplinarity are the necessary elements to restart these efforts.

          For every human being and every Christian, water is a necessary fundamental issue, both as a gift of God, a common good, and as a spiritual symbol[38]. These two perspectives are inseparable and lie at the heart of an environmental responsibility[39]. In this environmental responsibility and in terms of cooperation, Pope Francis, the Ecumenical Patriarch and the Anglican Archbishop will emphasize for the first time in September 2021, in a Joint Declaration, the urgency of this ecological crisis:

«All of us—whoever and wherever we are—can play a part in changing our collective response to the unprecedented threat of climate change and environmental degradation»[40].

 

---

[1] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.32-34.  John Chryssavgis, (2010) ‘‘Icons, Liturgy, Saints: Ecological insights from Orthodox Spirituality’’, in International Review of Mission, 99, 2, p. 181.

[2] Γεν. 1, 2: «ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος». Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, (1997), ‘‘Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετωπίσεως του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 114-116. Ευθυμίου, Στύλιου, (2003),  Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλο , εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 10-11.

[3] Γεν. 1, 6-10. Ευθυμίου, Στύλιου, (2003), Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον, εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 12. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 56-65.

[4] Γεν. 1, 20-21: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν καὶ πετεινὰ πετόμενα ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἐγένετο οὕτως…». Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ.85-88.

[5] Γεν. 1, 20-23, 2, 6. Ιωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.35.

[6] Γεν. 7, 1-24. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 66-71.

[7] Catechetical Lecture 3. In Salim Thanka Kumar, (2015), Eco-theological  Significance  of  water  (New  Delhi: Christian World Imprints, p 59.

[8] Ecumenical Patriarch Bartholomew I. “Unity and Commonality: Address to the Plenary of the European Parliament in Strasbourg, France, April 19, 1994”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace and Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.118. For more see: Gschwandtner, Crina, (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International journal for the study of the Christian church, 10), 2/3, pp.130-143.

[9] Armstrong, A. & M. Armstrong, (2006), ‘‘A Christian perspective on water and water rights. The History of Water ‘’, in The World of Water, Ed. by T. Tvedt & T. Oestigaard. London: I. B. Tauris, pp. 363–364

[10] Gleik, P., (1999), ‘‘The human right to water’’, in Water Policy 1, 5, pp. 487–503.

[11] Resane, Thomas, (2010), ‘‘The theological responses to the socio-economic activities that undermine water as a resource’’, in Theological Studies, 66, 1, pp.1-3.

[12] Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, pp. 1–15.

[13] John Chryssavgis, (2019), Creation as Sacrament: Reflections on Ecology and Spirituality, London: T & T Clark, p.1-.2.

 

[14] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon, (1997a). The Book of Revelation and the Natural Environment. In Revelation and the Environment: AD 95-1995. Edited by Sarah Hobson and Jane Lubchenco. Singapore: World Scientific. Του ιδίου, (1992), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.39-46.

[15] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon. (1990), Preserving God’s creation (Part 3). King’s Theological Review 13, pp.1–5.

[16] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.36.

 

[17] Schmemann, Alexander. (1976). Water and the Spirit, London: SPCK, p. 96.

[18] Ανέστης Κεσελόπουλος, (1997), ‘‘Το οικολογικό ως πνευματικό πρόβλημα’’, Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 155–157.

[19] Νικόλαος Στάμου, (1997), ‘‘Οικονομία περιβάλλοντος και οικονομία Θεού’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.129.

[20] John Chryssavgis, (2016), Bartholomew, Apostle and Visionary: Twenty-Five Years of Guiding the Christian East, East.Nashville: W.Thomas Nelson, pp. 176–178. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.

 

[21] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.

[22] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.335. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p132.

 

[23] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, pp.148-149.

 

[24] [24]John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Zizioulas, John, (1997), ‘Man the Priest of Creation: A Response to the Ecological Problem’. In Living Orthodoxy in the Modern World, ed. Andrew Walker and Costa Carras. London, SPCK, p.78.

 

[25] [25] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I, Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.219.

[26] Ecumenical Patriarch, (2008), Encountering the Mystery: Understanding Orthodox Christianity Today. New York: Doubleday, p. 250.

[27]  John Chryssavgis (1999), Beyond the Shattered Image, Minneapolis: Light and Life Publishing, pp.33-38.

[28] Mark. J. Allman, (2012), “Water as Sacrament Global water crisis and sacramental
stewardship” in Concilium, 52. 2.

[29] Kofi Anan, (2003), “Forward,” Water for people: Water for life, New York: UNESCO &
Berghahn Books, p. 11.

 

[30] John Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing
Company, 2003), pp.31-33.

 

[31] Philip V. Peacock, (2007), “Waters of life and Water of Struggle,” in V.J John ed., Water
Struggle (New Delhi: ISPCK, ), p.23,

 

[32] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2019), “Water is a right for every human being and every creature”, in https://www.ecupatria.org/2019/11/07/ecumenical-patriarch-bartholomew-water-is-a-right-for-every-human-being-and-every-creature/.

[33] [33] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “The Power of Joint Prayer and Action”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, p. 81. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1997), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.29-47. Alexander Maros, (2017), “The Ecological Theology of the Ecumenical Patriarch Bartholomew I,” International Journal of Orthodox Theology 8, no. 1, p.172.  Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 51-56. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1992), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 67-74.

[34] Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.169-173. Ιωάννης Πέτρου, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα ως πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 179-188.

[35] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Metanoia: A New Vision”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, 2003), pp. 115-116. Ιωάννου Ζηζιούλα, (1992), Μητροπολίτου Περγάμου, Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 87-91. Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 56-60. Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπο το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.173-176.

 

[36] For the Life of the World: Towards a Social Ethos of the Orthodox Church, in https://panorthodoxsynod.blogspot.com/2020/03/for-life-of-world-toward-social-ethos.html, § 41.

[37] [37] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Relevation and the Environment”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company), pp. 152-153.  Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 61 -63.

[38] Χρήστου Βάντσου, (1997), ‘‘Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 203-212.

[39] J. Chryssavgis (ed), (2011), On Earth as In Heaven: Ecological Vision and Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew, p. 18. 

[40] Pope Francis with Ecumenical Patriarch and Archbishop of Canterbury, (2020), “Joint Message for the Protection of Creation” in: https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/09/07/0543/01167.html.

«Ύδωρ και Οικο-θεολογία από Ορθόδοξη προοπτική»

Αρχιμ.Ιγνατίου Δ. Σωτηριάδη, νυν Επισκόπου Σαλώνων

 Γραμματέως της Επιτροπής Διορθοδόξων και Διαχριστιανικών Σχέσεων

της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος

 

G20 Ειδική Εκδήλωση-Συμπόσιον περί του Ύδατος

‘‘Προωθώντας ένα νέο πολιτισμό του Ύδατος για τους λαούς,

τον πλανήτη και την ευημερία’’

21.10.2021, Rome, Italy

 

Εισαγωγή

 

Το ύδωρ αποτελεί την πηγή και την βάση τη ζωής σε αυτόν τον πλανήτη, από το οποίο κάθε μορφή έμβιου όντος ή βιολογικής ζωής οφείλει την ύπαρξη του. Το ύδωρ αποτελεί προϋπόθεση αλλά προάγγελος της συνέχιση της ζωής. Ύδωρ και ζωή, άνθρωπος και ύδωρ, κόσμος και ύδωρ, αποτελούν από τα αλληλένδετα φιλοσοφικά και θεολογικά και επιστημονικά σχήματα, που προσδιορίζουν την σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, το περιβάλλον και την οικολογική κρίση σήμερα. Η ιδιαίτερη θέση του ύδατος στην θεολογία, από τις πρωταρχικές Βιβλικές αναφορές της Δημιουργίας μέχρι της Αναδημιουργίας, προκρίνουν πληθώρα υποκειμενικών ερωτημάτων για την σχέση του ανθρώπου με τον υλικό κόσμο. Οι απαντήσεις εξ απόψεως ορθοδόξου υπερβαίνουν τη διχοτόμηση του ανθρώπου και κόσμου, προσφέροντας μια πιο βαθύτερη οικολογία στην οποία καθορίζονται οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις στο πλαίσιο της Θείας Οικονομίας. Το ύδωρ αποτελεί θείο δώρο και κοινό αγαθό για όλη την κτίση και για όλους τους ανθρώπους. Η συνεργασία επομένως σε Διαθρησκειακό και Διαχριστιανικό επίπεδο είναι μια de facto πραγματικότητα.

 Ξεκινώντας από τον Κήπο της Εδέμ και φθάνοντας μέχρι τον τρόπο αντιμετωπίσεως της ορθής χρήσης, της δίκαιης κατανομής και της διατήρησης των υδάτινων πόρων. Αυτοί οι συσχετισμοί εκφράζουν μια πληθώρα θετικών προσανατολισμών και αναλήψεων πρωτοβουλιών και ανθρωπολογικών εμπειριών σε κάθε και για κάθε άνθρωπο, για την συνέχιση της ζωής στον πλανήτη γη. Η κοινή ευθύνη μας πρέπει να βασίζεται στην αλληλεγγύη, την αλληλεξάρτηση και την ορθή διαχείριση του ύδατος, ανάγκη διαλόγου Επιστήμης και Θεολογίας.

Τον αλληλένδετο αυτόν χαρακτήρα, την κοινή βάση μεταξύ οικολογίας και οίκο-θεολογίας που διατηρεί τον άνθρωπο μέσα στο οικοσύστημα είναι από μερικά στοιχεία των παρεμβάσεων που υπογραμμίζει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

α) Ύδωρ, το βιβλικό υπόβαθρο και η προοπτική του

            Σε αναφορές στο Βιβλίο της Γένεσης το ύδωρ αποτελεί μέρος της Δημιουργίας που αρχικά συνυπάρχει με το χάος, καθώς ο Θεός συγκεντρώνει τα ύδατα σε ένα μέρος που τα αποκαλεί «θάλασσες»[1]. Αυτή η δυαδικότητα ίσως αντικατοπτρίζει την διπλή δύναμη του νερού, να βιώνεται πρωταρχικά ως καταστροφικό σημείο πριν γίνει ζωογόνος. Ανέκαθεν οι άνθρωποι έχουμε ένα αρχέγονο δέος, ένα βαθύτερο φόβο όταν αντικρίζουμε τις θάλασσες ή τους ωκεανούς.  Στην αρχή το Πνεύμα του Θεού αιωρούνταν πάνω από τα ύδατα[2] πριν ξεκινήσει η δημιουργία, δηλώνοντας το γεγονός ότι το νερό είναι μια πηγή προ της δημιουργίας και γίνεται η βάση για τη δημιουργία που ακολούθησε. Ο ουρανός και η γη κλήθηκαν από τα ύδατα[3]. Τα νερά ήταν ευλογημένα με άφθονα ζωντανά πλάσματα[4]. Θεός χρησιμοποιεί το νερό για να θρέψει και να διατηρήσει τη δημιουργία και το δίνει ως ευλογία στο σύνολό της Δημιουργία[5]. Το νερό γίνεται μέσο δημιουργίας του Θεού. Με άλλα λόγια, αυτό είναι η σωτηρία της δημιουργίας του Θεού. Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι το νερό μπορεί να γίνει εργαλείο καταστροφή μπροστά στην ανθρώπινη κακία[6] και οικολογική καταστροφή. Ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων υπογραμμίζει αυτήν την σημασία: «water  is  a  wonderful  thing  and  the  most  beautiful  of the four sensible elements of the creation, the sky is the dwelling  of  angels  but  the  skies  are  made  of  water; earth is the home of human and creations, but the earth has  come  out  of  the  waters;  and  before  the  creation  of the visible things in six days, the spirit of God hovered over  the  waters. The water is the principle of the cosmos and the Jordan of the gospel»[7].

 

             Σκοπός αυτής της σύντομης βιβλικής επισκόπησης είναι να αναδείξει την δημιουργική σκέψη που υπογραμμίζει τη σημασία του νερού στις ανθρώπινες κοινότητες ως ζωογόνο και συντηρητή αυτού του συγκροτήματος που λέγεται οικοσύστημα. Ήδη από το 1993 o Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος αποδεχόμενος την πρόσκληση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισήμανε τότε ότι το οικολογικό πρόβλημα της εποχής μας απαιτεί  ριζική επανεκτίμηση για το πως βλέπουμε ολόκληρο τον κόσμο. Απαιτεί μια διαφορετική ερμηνεία της ύλης κι του κόσμου, μια νέα στάση της ανθρωπότητας απέναντι στην φύση και μια νέα κατανόηση στον τρόπο που αποκτούμε και χρησιμοποιούμε τα υλικά αγαθά[8].

            Η παρουσία νερού εξασφαλίζει τη ζωή και η απουσία του επιφέρει τον θάνατο. Μπορεί να υπάρξει θεολογική αιτιολόγηση ή εξήγηση για αυτήν την κατάσταση[9]? Ποιο είναι το υπόβαθρο πίσω από την ιδιωτικοποίηση[10] της πηγής της ζωής, η οποία διατηρεί και τρέφει και επιπλέον αντιπροσωπεύει την παρουσία του Θεού στη δημιουργία; Τελικά, πώς αντιμετωπίζουμε το δώρο του Θεού στην ανθρωπότητα[11]; H παγκόσμια οικολογική κρίση  που επηρεάζει τον αέρα, το νερό και την γη του πλανήτη, ειδικότερα το δώρο του νερού, έχει οδηγήσει σε εμφανείς ρωγμές της κατ’ εικόνα Θεού δημιουργίας του ανθρώπου. Ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής, Αρχιδιάκονος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ειδικός για τα οικολογικά και περιβαλλοντολογικά θέματα από ορθόδοξη σκοπιά[12], προσβλέπει σε μια αποκατάσταση της θρυμματισμένης αυτής εικόνας μέσω των μυστηριακών πράξεων της κοσμικής μεταμόρφωσης, της κοσμικής διασύνδεσης και της κοσμικής συμφιλίωσης[13].

            Η φύση χρειάζεται τον άνθρωπο και ο άνθρωπος χρειάζεται την φύση, θα υπογραμμίσει ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας[14]. Με αφορμή την διδασκαλία του Μεγάλου Αθανασίου γιατί η δημιουργία απαιτεί σωτηρία, ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης θα επισημάνει ότι η θνητότητα, η ροή και η αποσύνθεση είναι φυσικά επακόλουθα για τη δημιουργημένη τάξη ακριβώς επειδή δημιουργείται από το τίποτα[15]. Δεν πρέπει να υπάρχει λόγος να βλέπουμε σε αυτό οποιαδήποτε περιφρόνηση για τον υλικό κόσμο: είναι μια καθαρά ρεαλιστική περιγραφή της κατάστασης στην οποία βρίσκονται όλα τα υλικά πλάσματα, άνθρωποι όχι λιγότερο από άλλα. Αλλά αυτό σημαίνει ότι η Δημιουργία πρέπει να υπερβεί τον εαυτό της για να επιβιώσει. Και αυτή η κίνηση, συνεχίζει ο Μητροπολίτης Περγάμου, είναι δυνατή μόνο μέσω του ανθρώπου με το κατ’ εικόνα, που ως άτομο μπορεί να συνειδητοποιήσει τον πραγματικό του εαυτό μόνο υπερβαίνοντας τον εαυτό του.

             Ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί για να σχετίζεται με τον Θεό και να παραπέμπει πίσω στον Θεό. Τι γίνεται όμως αν ο άνθρωπος αποτύχει να συσχετιστεί με τον Θεό; Η βασική θέση του ανθρώπου σημαίνει ότι έχει επίσης μια καταστροφική δυνατότητα να υπερβεί τους εφιάλτες του πιο μισάνθρωπου βαθιά οικολόγου[16]. Συνήθως στην ορθόδοξη σκέψη, η σύγχρονη ανθρωπογενής καταστροφή του περιβάλλοντος απλώς αναπαριστά μια αρχαία ιστορία: η αταξία, η σύγκρουση και τα δεινά στη δημιουργία έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώπινη αποστασία από μια σωστή σχέση με τον Θεό. Όπως μας υπομνηματίζει ήδη ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν η ιστορία της πτώσης έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τον κόσμο: είτε αυτή η χρήση είναι εντός είτε εκτός σχέσης με τον Δημιουργό του[17].  Το βιβλικό υπόβαθρο της σημασίας του νερού ως δημιουργικής αιτίας και παροχής της ζωής στον πλανήτη γη, ενυπάρχει μέσα σε ένα όραμα μιας οικολογικής δικαιοσύνης. Η θεολογική οικολογία οφείλει να λαμβάνει υπόψιν την ανθρώπινη ευθύνη ως κατεξοχήν πρώτιστα πνευματικό θέμα[18] για μια οικολογική καταστροφή και τους βασικούς δεσμούς, όπως είναι το ύδωρ για μια δίκαιη κατανομή και εκμετάλλευση του[19].

 

 

 

 

β) Ο Πλανήτης και η Ανθρώπινη Υπευθυνότητα

 

            Η ρίζα της οικολογικής κρίσης στην χρήση, κατανομή, διάθεση και μόλυνση των υδάτινων πόρων βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την θέση του ανθρώπου και τον κόσμο αυτόν. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης επαναλαμβάνει πολλές φορές την ρύπανση ως οικολογική αμαρτία. Αναφέρει χαρακτηριστικά στην Σάντα Μπάρμπαρα το 1997: «To commit a crime against the natural world is a sin against ourselves and a sin against God»[20]. Η «οικολογική αμαρτία» είναι μια νέα έννοια και δεν έχει κατανοηθεί ορθά. Η οικολογική αμαρτία βρίσκεται ανάμεσα στον πλανήτη και την ανθρώπινη υπευθυνότητα, ατομικά και συλλογικά. Η οικολογική αμαρτία επομένως δεν αποτελεί ένα γεγονός επίρριψης ευθυνών σε άλλους με εξαίρεση τον εαυτό μας[21]. Οι οικολογικές ή πράσινες πράξεις και ενέργειες, όσο και να στηρίζονται στην καλή θέληση μας, θα μείνουν ατελέσφορες, εάν δεν αναγνωρίσουμε ότι τα αίτια της οικολογικής καταστροφής, της έλλειψης πόσιμου ύδατος και της ρύπανσης των υδάτινων πόρων, αλλά περισσότερο και της δίκαιης κατανομής του, βρίσκονται σε μια εγωιστική, ακόρεστη και ανεύθυνη επιθυμία, δηλαδή αμαρτία, που εξαντλεί του φυσικούς πόρους[22].

            Ο πλανήτης ως τόπος διαβίωσης των ανθρώπων και των πλασμάτων, υπάρχει για την ζωή και τόπος της φανέρωσης της σχέσεως μας με το Θεό[23]. Ανάμεσα σε αυτά περικλείεται η οικολογική αμαρτία, η οποία για τον πλανήτη, όπως επισημαίνει ο μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, κάθε καταστροφή, κάθε μόλυνση που προκαλείται στην φύση, άμεσα καθιστά την ίδια την φύση ανίκανη να γίνει φορέας της κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό. Η οικολογική αμαρτία ο βιασμός της φύσης και η εκμετάλλευση των ανθρώπων στην κοινωνία και στην περίπτωση του νερού, κατανοούνται βαθιά ως μέρος μιας πραγματικότητας, δημιουργώντας καταστροφή και στις δύο. Δεν κοιτάμε το παρελθόν, αλλά ένα νέο μέλλον, το οποίο προκλήθηκε από την κοινωνική μετάνοια και τη μεταστροφή στις θείες εντολές. Όπως το γεγονός της φύσης και της κοινωνίας γίνεται εχθρικό μέσω της αδικίας, έτσι θα αποκατασταθεί στην αρμονία μέσω της δικαιοσύνης[24]. Η αποκατάσταση των δίκαιων σχέσεων μεταξύ των λαών αποκαθιστά την ειρήνη στην κοινωνία και, ταυτόχρονα, θεραπεύει την εχθρότητα της φύσης. Απλώς, ειρηνικές κοινωνίες στις οποίες δεν εκμεταλλεύονται τους ανθρώπους δημιουργούν επίσης, ειρηνικά, αρμονικά και όμορφα φυσικά περιβάλλοντα.

            Από θρησκευτική και χριστιανική σκοπιά το ζήτημα του ύδατος, της διάθεσης, της χρήσης και της δίκαιης κατανομής, έρχεται ως απειλή για τον πλανήτη και την ζωή, ανθρώπων και κτισμάτων. Η οικολογική αμαρτία έχει προεκτάσεις στους συνανθρώπους μας. Έχει προεκτάσεις απέναντι στις ερχόμενες γενεές. Έχει επίσης προεκτάσεις απέναντι στους φτωχούς λαούς που θα επηρεαστούν πρωταρχικά αρνητικά. Εάν μπορούμε να συμβάλλουμε θετικά επάνω σε αυτές τις πτυχές της συνδέσεως της οικολογικής αμαρτίας και του προβλήματος του ύδατος, θα αντικρύσουμε στις πραγματικές διαστάσεις, την περιβαλλοντολογική υποβάθμιση, την καταστροφή των βιοτόπων, την ξηρασία, την έλλειψη πόσιμου νερού. Θέματα που διαταράσσουν το οικολογικό σύστημα. Όταν τονιστεί από αυτήν την οπτική γωνία, η οικολογική αμαρτία, τότε γίνεται μια ολοκληρωμένη κατηγορία της ανθρώπινης αμαρτωλότητας και υπογραμμίζει την υπαιτιότητά μας,  ενέργειες ή αδράνειες, ή παραλείψεις, που δυσμενώς επηρεάζουν περισσότερο τους φυσικούς πόρους, όπως είναι το ύδωρ.

 

 

γ) Η Ασκητική και η Ευημερία

           

            H ευημερία και ο πολιτισμός έχουν αντίκτυπο στην ασκητική του ανθρώπου, όπως υπογραμμίζει ο Οικουμενικός Πατριάρχης[25]. Η ασκητική μέσα στο πλαίσιο της κουλτούρας για την οικολογική προσέγγιση παίρνει μια στάση απέναντι στα υλικά πράγματα που έχουν ήδη κατοχυρωθεί βαθιά στη Χριστιανική πνευματική παράδοση που την συνδέει με τις απαιτήσεις της τρέχουσας περιβαλλοντικής κρίσης. Αναφέρει ο ίδιος το εξής: «as the Church Fathers also teach, the root of all evils that plague humankind is selfishness, and the highest expression of virtue is selfless love. It is, therefore, not permissible for faithful Christians who are seeking sanctification to remain indifferent to the effects of their acts on their fellow human beings»[26].

            Ο ασκητικός τρόπος προσέγγισης, μια γνωστή πρακτική, όπως είναι η νηστεία, είναι κατεξοχήν δανεισμένη από την μοναστική παράδοση θέτει τους περιορισμούς της ακόρεστης επιθυμίας και υπέρ κατανάλωσης και της σπατάλης των υδάτινων πόρων. Σημειώνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης ότι η νηστεία σημαίνει να αγαπάς, να βλέπεις πιο καθαρά να επαναφέρεις το πρωτόγονο όραμα της δημιουργίας, της αρχικής ομορφιάς ή του κάλλους της δημιουργίας. Μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος η ασκητική πρακτική οδηγεί σε μια αναγνώριση εμπειρική, μια βαθιά έννοια για την ίδια την δημιουργία. Αυτή η έννοια είναι ότι η ίδια η δημιουργία αποτελεί δώρο Θεού.

            Στις θυσίες που απαιτούνται αναπόφευκτα, ειδικά για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών προβλημάτων μεγάλης κλίμακας, κλειδί είναι η ασκητική πρακτική. Δεν είναι απλώς ότι μια απλούστερη ή θρησκευτική ζωή, αλλά μια πιο ικανοποιητική πορεία που λαμβάνει υπόψιν της  τις περιβαλλοντολογικές  απαιτήσεις. Ο ασκητισμός είναι τόσο σημαντικός και έχει να κάνει με το παράδοξο του κόσμου. Ο  π. Ιωάννης Χρυσαυγής επισημαίνει ότι το χριστιανικό όραμα της δημιουργίας αποτελείται από τρεις θεμελιώδεις διαισθήσεις: ο κόσμος δημιουργείται καλός, ο κόσμος είναι σε πτωτική κατάσταση και ο κόσμος που λυτρώνεται. Επισημαίνει ότι, όταν ένα από αυτά είτε απομονωθεί είτε παραβιαστεί, το αποτέλεσμα είναι ένα μη ισορροπημένο και καταστροφικό όραμα του κόσμου[27].

            Η ασκητική στον πολιτισμό , στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος διαμορφώνει την καθημερινή του πορεία και ζωή επάνω τον πλανήτη, η ασκητική πρακτική συμβάλλει στον έλεγχο και την ανατροπή της υποβάθμισης του θέματος του ύδατος. Ειδικότερα, οδηγεί στην αναδιαμόρφωση πρωτοβουλιών σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Αυτό θα αποτελέσει μια δέσμευση σε ατομικό και παγκόσμιο επίπεδο, που μέσα από της πνευματικές και ηθικές μας καταβολές θα επιτύχουμε μια μεταστροφή, μια αλλαγή προς την διάσωση, στο κοινό καλό, στο σεβασμό του κοινού οικολογικού αγαθού, όπως είναι το ύδωρ.

 

 

Επίλογος

 

            Η παγκοσμιοποίηση και η πρόσφατα σχεδιασμένη αναπτυξιακή στρατηγική έχουν ως αποτέλεσμα τον προσδιορισμό του νερού ως πολύτιμου εμπορεύματος για οικονομικό συμφέρον. Ιδιωτικοποίηση του φυσικού αυτού πόρου  που τρέφουν τη ζωή είναι ένα σοβαρό ατόπημα[28]. Η ιδιωτικοποίηση και οι φυσικοί πόροι είναι μια από τις βασικές αιτίες για τη μετατόπιση βλέποντας το νερό ως οικονομικό αγαθό και όχι ως ζωής αγαθό. Ο Koffie Annan λέει: «Lack of access to water for meeting basic needs such as health, hygiene and food security  undermines development and inflicts enormous hardship on more  than a billion members of the human family»[29].

            Στην ορθόδοξη λειτουργική  παράδοση το ύδωρ αποτελεί πηγή ζωής[30]. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Θεολογία, είναι καθήκον η ανθρωπότητα να βλέπει τις αλληλοσυνδέσεις στην δημιουργία, ιδιαίτερα του νερού για την ύπαρξη και την επιβίωση του κόσμου. Όπως και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος επισημαίνει: «How we treat the  earth and all of the creation defines the relationship that each of
us has with God»[31]. Προτείνει περαιτέρω ότι η κρίση είναι ο κόσμος. Η αντιμετώπιση δεν είναι κυρίως οικολογική, αλλά αφορά τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος οραματίζεται ή φαντάζεται τον κόσμο. Σε σύγχρονη κρίση του νερού δεν είναι απλά μια φυσική συμφορά, είναι η συνέπεια του συστηματικού κακού που νομιμοποιεί την απληστία των επιθυμιών σε βάρος της ζωής των κοινών αγαθών. Όπως αναφέρεται η ορθόδοξη ηθική, η πρώτη αλλαγή πρέπει να ξεκινήσει στον ανθρώπινο νου, ότι το νερό είναι δώρο του Θεού. Το καθήκον είναι να αντιμετωπίσουμε τις αιτίες και όχι το συμπτώματα. Υπό αυτή την προοπτική, η κρίση  του νερού,  η ρύπανση, η εμπορευματοποίηση και η ιδιωτικοποίησή του πρέπει να αντιμετωπιστούν στις βασικές αιτίες ανάδυσης  της ανθρώπινης ακόρεστης κατανάλωσης. Οι επιπτώσεις μπορούν να φέρουν πέρας στην δημιουργία μιας νέας δέσμευσης που θεωρεί το ύδωρ ως μία εκ των πηγών της ανθρώπινης ύπαρξης. Η πραγματική αλλαγή βρίσκεται στην ανθρώπινη στάση και νοοτροπία. Καθώς τα ύδατα στενάζουν για αυτήν την ύπαρξη, η ανθρωπότητα πρέπει να ενημερώνεται για το γεγονός ότι δεν υπάρχει ύπαρξη ζωής χωρίς αυτόν τον ζωογόνο πόρο[32].

             Στην Εβδομάδα του Νερού στο Άμστερνταμ, στις 5 Νοεμβρίου 2019 ο Οικουμενικός Πατριάρχης τόνισε, μεταξύ άλλων, την σημασία της συνεργασίας της Επιστήμης και της Εκκλησίας σε θέματα οικολογίας και προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ ταυτόχρονα τόνισε τον σημαντικό ρόλο του νερού στη ζωή του ανθρώπου και του κόσμου, δικαιολογώντας την ενίσχυση των προσπαθειών διατήρησης και των νέων μεθόδων διαχείρισης. Θα αναφέρει τα εξής σπουδαία για την σημασία του ύδατος:

            «All efforts for better water management is the cry of a human soul who recognizes water as a gift, which must interest all creation. Our deep belief is that water is the inviolable and inalienable right of every human being and every creature. This is why, two decades ago, we declared that “polluting the waters of the earth for human beings… is tantamount to committing a sin!” […] It is the responsibility of everyone — politicians and religious leaders, communities and individuals, businesses and industries — to leave water sustainable, clean and safe for the future of our cities and citizens, as well as for all human beings and our planet»[33].

 

            Οι Χριστιανοί έχουν κάθε λόγο να υιοθετήσουν μια κατάλληλη περιβαλλοντική ηθική[34], αυτή που τιμά την Δημιουργία αλλά την διακρίνει από τον Δημιουργό[35]. Ωστόσο, η απλή σύσταση αναμόρφωσης μιας απλά θεολογικής διδασκαλίας δεν αρκεί. Η ικανότητά μας να ενεργούμε υπεύθυνα απέναντι στη φύση εμποδίζεται από την αποξένωσή μας από τον Θεό. Οι συνέπειες της πτωτικής πορείας και η συνεχής υπερκατανάλωση,  σημαίνουν ότι ενεργούμε εγωιστικά[36]. Στο συλλογικό Κείμενο Υπέρ της του Κόσμου Ζωής του 2020 θα επισημανθεί το εξής:

             «The current environmental crisis, for instance—anthropogenic climate change, toxic pollution of water sources and soils around the world, ubiquitous damage to the entire ecosystem by microplastics and other contaminants, deforestation, soil erosion, the rapid decline of biological diversity, and so forth—is an incalculable catastrophe for the entire planet and for all terrestrial life»[37].

            Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις πλευρές, δεν πρέπει να βασιστούμε μόνο σε μια υπόμνηση μιας απλής θεολογικής θέσεως, αλλά σε μια ουσιαστικότερη προοπτική πράξεων και ενεργειών για να μας οδηγήσει σε ορθές αποφάσεις σχετικά με το ύδωρ, αλλά πρέπει επίσης να εξετάσουμε την πληροφόρηση, τα κίνητρα και τις λύσεις για την αντιμετώπιση της ορθής και δίκαιης κατανομής του ύδατος, που κατά περίπτωση απαιτούν και τεχνολογικές ενέργειες[38].

            Τα περιβαλλοντικά προβλήματα θεωρούνται παραδοσιακά ως αποτέλεσμα της αγοράς και της υπέρ κατανάλωσης και ως δικαιολογία για την κρατική εξουσία να εμπλακεί στην οικονομία πολύ πιο άμεσα και δυναμικά για την επίλυση αυτών των προβλημάτων. Οι πληροφορίες και τα κίνητρα επηρεάζονται πολύ από τη θεσμική τάξη μιας κοινωνίας. Οι κοινωνικοί και οι Διεθνείς θεσμοί που σχετίζονται με θέματα περιβάλλοντος και πόρων, όπως είναι το θέμα των υδάτων, είναι οι κανόνες που αναθέτουν την ευθύνη, δηλαδή, τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας που καθορίζουν το ποιος μπορεί να κάνει  και ποιες ενέργειες και ποιος σέβεται αυτές τις πρωτοβουλίες. Η κοινή συνεργασία, η διεπιστημονικότητα είναι τα απαραίτητα στοιχεία για την επανεκκίνηση των προσπαθειών αυτών[39].

            Για κάθε άνθρωπο και κάθε χριστιανό το ύδωρ είναι απαραίτητο θεμελιώδες θέμα, τόσο όσο δώρο του Θεού, κοινό αγαθό, όσο και ως πνευματικό σύμβολο. Αυτές οι δύο προοπτικές είναι αδιαχώριστες και βρίσκονται στο επίκεντρο μιας περιβαλλοντολογικής ευθύνης. Σε αυτήν την περιβαλλοντολογική ευθύνη και σε επίπεδο συνεργασίας θα τονίσουν για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 2021, με Κοινή Δήλωση, ο Πάπας Φραγκίσκος, ο Οικουμενικός Πατριάρχης και ο Αγγλικανός Αρχιεπίσκοπος τον επείγοντα χαρακτήρα αυτής της οικολογικής κρίσης: «All of us—whoever and wherever we are—can play a part in changing our collective response to the unprecedented threat of climate change and environmental degradation»[40].

---

[1] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.32-34.  John Chryssavgis, (2010) ‘‘Icons, Liturgy, Saints: Ecological insights from Orthodox Spirituality’’, in International Review of Mission, 99, 2, p. 181.

[2]Γεν. 1, 2: «ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος». Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, (1997), ‘‘Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετωπίσεως του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 114-116. Ευθυμίου, Στύλιου, (2003),  Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλο , εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 10-11.

[3] Γεν. 1, 6-10. Ευθυμίου Στύλιου, (2003), Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον, εκδόσεις Γρηγόρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 12. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 56-65.

[4] Γεν. 1, 20-21: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν καὶ πετεινὰ πετόμενα ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἐγένετο οὕτως…». Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ.85-88.

[5] Γεν. 1, 20-23, 2, 6. Ιωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.35.

[6] Γεν. 7, 1-24. Ηλίας Οικονόμου, (1996) Θεολογική Οικολογία, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Δ. Μαυρομάτη, Αθήνα, σσ. 66-71.

[7] Catechetical Lecture 3. In Salim Thanka Kumar, (2015),  Eco-theological  Significance  of  water  (New  Delhi: Christian World Imprints, p 59.

[8] «the ecological problem of our times demands a radical reevaluation of how we see the entire world; it demands a different interpretation of matter and the world, a new attitude of humankind toward nature, and a new understanding of how we acquire and make use of our material goods”, Ecumenical Patriarch Bartholomew I. “Unity and Commonality: Address to the Plenary of the European Parliament in Strasbourg, France, April 19, 1994”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace and Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I.  Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.118. For more see: Gschwandtner, Crina, (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International journal for the study of the Christian church, 10), 2/3, pp.130-143.

[9] Armstrong, A. & M. Armstrong, (2006), ‘‘A Christian perspective on water and water rights. The History of Water ‘’, in The World of Water, Ed. by T. Tvedt & T. Oestigaard. London: I. B. Tauris, pp. 363–364.

[10] Gleik, P., (1999), ‘‘The human right to water’’, in Water Policy 1, 5, pp. 487–503.

[11]  Resane, Thomas, (2010), ‘‘The theological responses to the socio-economic activities that undermine water as a resource’’, in Theological Studies, 66, 1, pp.1-3.

[12] Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, pp. 1–15.

[13] John Chryssavgis, (2019), Creation as Sacrament: Reflections on Ecology and Spirituality, London: T & T Clark, p.1-.2.

[14] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon, (1997a). The Book of Revelation and the Natural Environment. In Revelation and the Environment: AD 95-1995. Edited by Sarah Hobson and Jane Lubchenco. Singapore: World Scientific. Του ιδίου, (1992), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.39-46.

[15] Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon. (1990), Preserving God’s creation (Part 3). King’s Theological Review 13: pp.1–5.

[16] Iωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, (1997), ‘‘Θεολογική θεώρηση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.36.

[17] Schmemann, Alexander. (1976). Water and the Spirit, London: SPCK, p. 96.

[18] Ανέστης Κεσελόπουλος, (1997), ‘‘Το οικολογικό ως πνευματικό πρόβλημα’’, Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 155–157.

[19] Νικόλαος Στάμου, (1997), ‘‘Οικονομία περιβάλλοντος και οικονομία Θεού’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σ.129.

[20]  John Chryssavgis, (2016), Bartholomew, Apostle and Visionary: Twenty-Five Years of Guiding the Christian East, East.Nashville: W.Thomas Nelson, pp. 176–178. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’, in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.

[21] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p.132.

[22] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I., Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.335. Elizabeth Theokritoff, (2017), ‘‘Green patriarch, green patristics: reclaiming the deep ecology of Christian tradition’’, in Religions 8 (7), p.12. Gschwandtner, Christina M. (2010), ‘‘Orthodox ecological theology: Bartholomew I and Orthodox contributions to the ecological debate’’. in International Journal for the Study of the Christian Church 10, p132.

[23] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, pp.148-149.

[24]John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I. Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.221. Zizioulas, John, (1997), ‘Man the Priest of Creation: A Response to the Ecological Problem’. In Living Orthodoxy in the Modern World, ed. Andrew Walker and Costa Carras. London, SPCK, p.78.

[25] John Chryssavgis, (2003), Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I, Grand Rapids, Michigan and Cambridge: Eerdmans, p.219.

[26]Ecumenical Patriarch, (2008), Encountering the Mystery: Understanding Orthodox Christianity Today. New York: Doubleday, p. 250.

[27] John Chryssavgis (1999), Beyond the Shattered Image, Minneapolis: Light and Life Publishing, pp.33-38.

[28] Mark. J. Allman, (2012), “Water as Sacrament Global water crisis and sacramental
stewardship” in Concilium, 52. 2.

[29] Kofi Anan, (2003), “Forward,” Water for people: Water for life,  New York: UNESCO &
Berghahn Books, p. 11.

[30] John Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing
Company, 2003), pp.31-33.

[31] John Chryssavgis, ed., (2003), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the
green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing
Company, 2003), p. 221.

[32] Philip V. Peacock, (2007), “Waters of life and Water of Struggle,” in V.J John ed., Water
Struggle (New Delhi: ISPCK, ), p.23,

[33] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2019), “Water is a right for every human being and every creature”, in https://www.ecupatria.org/2019/11/07/ecumenical-patriarch-bartholomew-water-is-a-right-for-every-human-being-and-every-creature/.

[34] Χρήστου Βάντσου, (1997), ‘‘Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού προβλήματος’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 203-212.

[35] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “The Power of Joint Prayer and Action”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, p. 81. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1997), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ.29-47. Alexander Maros, (2017), “The Ecological Theology of the Ecumenical Patriarch Bartholomew I,” International Journal of Orthodox Theology 8, no. 1, p.172.  Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 51-56. Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου, (1992), Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 67-74.

Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.169-173. Ιωάννης Πέτρου, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα ως πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 179-188.

[36] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Metanoia: A New Vision”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, 2003), pp. 115-116. Ιωάννου Ζηζιούλα, (1992), Μητροπολίτου Περγάμου, Η Κτίση ως Ευχαριστία, Θεολογική  προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, εκδόσεις Ακριτας, Σειρά «Ορθόδοξη Μαρτυρία», αριθ. 44, σσ. 87-91. Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 56-60. Βασίλειος Ναϊτσάκης, (1997), ‘‘Το οικολογικό πρόβλημα υπο το πρίσμα της χριστιανικής κοσθωθερωρίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ.173-176.

[37] For the Life of the World: Towards a Social Ethos of the Orthodox Church, in https://panorthodoxsynod.blogspot.com/2020/03/for-life-of-world-toward-social-ethos.html, § 41.

[38] Ecumenical Patriarch Bartholomew, (2003), “Relevation and the Environment”, in J. Chryssavgis (ed.), Cosmic Grace Humble prayer, the ecological vision of the green patriarch Bartholomew 1 (Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company), pp. 152-153.  Βασιλείου Γιούλτση, (1997), ‘‘Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής’’, στο Πρακτικά Συμποσίου, Διατμηματικό Συμπόσιο, Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη, σσ. 61 -63.

[39] J. Chryssavgis (ed), (2011), On Earth as In Heaven: Ecological Vision and Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew, p. 18. 

[40] Pope Francis with Ecumenical Patriarch and Archbishop of Canterbury, (2020), “Joint Message for the Protection of Creation” in https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/09/07/0543/01167.html.