ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΥΛΟΚΑΘΟΡΙΣΜΟ: ΟΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΦΥΛΟΥ

Άσλεϋ Πουρπούρα (Ashley Purpura)  |  English

Όπως το ίδιο το φύλο, οι ορθόδοξες αντιλήψεις περί φύλου καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα απόψεων.

Πολλοί που ασχολούνται με το «πρόβλημα του φύλου» ή τον «ρόλο των γυναικών στην εκκλησία» υποθέτουν ότι η οποιαδήποτε θεολογική ερμηνεία περί φύλου πρέπει αναγκαστικά να βρίσκεται μέσα στο πλαίσιο ενός σισ-τζέντερ[1] δυαδικού φυλοπροσδιορισμού. (Για να απλοποιήσουμε τους όρους, ο «σισ-τζέντερ δυαδικός φυλοκαθορισμός» αναφέρεται σε άτομα με αρσενικά σώματα που αυτοπροσδιορίζονται ως “άνδρες” και εμφανίζουν αρρενωπότητα, και σε άτομα με θηλυκά σώματα που αυτοπροσδιορίζονται ως “γυναίκες” και εμφανίζουν θηλυκότητα).

Ωστόσο, υπάρχουν Βυζαντινοί ύμνοι για μεγάλους αγίους και εορτές που μαρτυρούν την ύπαρξη μιας πτυχής της Ορθόδοξης παράδοσης όπου ο φυλοκαθορισμός, και τα αρσενικά ή θηλυκά χαρακτηριστικά, δεν σχετίζονται απαραιτήτως με τα βιολογικώς αντρικά ή γυναικεία σώματα. Σ’ αυτούς τους ύμνους, το φύλο (όπως αντιλαμβάνεται στα πλαίσια του πατροπαράδοτου  πατριαρχισμού), λειτουργεί απλά ως μέσον για να καταστήσει την αγιότητα του αγίου αντιληπτή σε μια εκκλησιαστική κοινότητα που βιώνει εντός χρόνου. Εντούτοις, το φύλο, κατασκευασμένο λειτουργικά μέσω του ψαλσίματος των ύμνων, είναι υπεράνω της απλής δυαδικής ταξινόμησης σε σχέση με τον Θεό. Βασικά, μια πιο περιεκτική και πολύπλοκη αντίληψη περί φύλου υπάρχει ήδη μέσα στην παγκοσμίως οριζόμενη λειτουργική φωνή της εκκλησίας.

Για παράδειγμα, οι συνήθεις ύμνοι για τους μάρτυρες, άνδρες ή γυναίκες, αποκαλύπτουν εντυπωσιακές διακρίσεις που οριοθετούνται κατά μήκος ενός δυαδικού διαχωρισμού φύλου. Αυτοί οι ύμνοι δείχνουν ότι άλλα χαρακτηριστικά φύλου μεταδίδουν την αγιότητα των ανδρών και άλλα των γυναικών. Ο αρσενικός μάρτυς περιγράφεται με παραδοσιακά αρσενική φρασεολογία, ως γενναίος και νικηφόρος πολεμιστής. Η θηλυκή μάρτυς, από την άλλη πλευρά, παριστάνεται με μια πιο παθητική φρασεολογία, ως υποφέρουσα, αγνή θυσία, και νύμφη. Αυτά τα χαρακτηριστικά φύλου εκφράζουν την ιερότητα των αγίων, είτε αρσενικών είτε θηλυκών,  ευθυγραμμίζοντάς την με τις καθιερωμένες περί φύλου προσδοκίες της αγιότητας.

Ωστόσο, πολλοί άλλοι ύμνοι εορταζόντων θηλυκών αγίων αγνοούν αυτόν τον σισ-τζέντερ δυαδικό φυλοπροσδιορισμό. Οι γυναίκες έχουν αστάθεια φύλου. Σε πολλούς ύμνους, οι γυναίκες πρέπει να απορρίπτουν την «θηλυκότητά» τους για να γίνουν «ανδρείες», αλλά το αντίστροφο δεν ισχύει για τους άνδρες. Η θηλυκότητα είναι κάτι που μπορεί να προστίθεται και να αφαιρείται ως αλληγορία αγιότητας στους βίους των θηλυκών αγίων, αλλά η απόρριψη της αρρενωπότητας για την επίτευξη της αγιότητας χαρακτηρίζεται αλλιώς. Οι αρσενικοί άγιοι δεν δοξάζονται όταν γίνονται «λιγότερο αρσενικοί» με τρόπο που υποδηλώνει θηλυκότητα. Αντίθετα, υπάρχει μια μεταμόρφωση του τι σημαίνει να είσαι άνδρας εν Χριστώ. Για τους άνδρες, τα θηλυκά χαρακτηριστικά σχετίζονται συχνά με την αμαρτία, την αίρεση ή τους επικίνδυνους πειρασμούς. Οι αρετές που θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως «θηλυκές», όπως η ταπεινοφροσύνη, η πραότητα, η φροντίδα κτλ., εμφανίζονται στους ύμνους αποκομμένες από τη θηλυκότητά τους, μεταμορφωμένες σε μια σχεδόν άμεμπτη αρρενωπότητα της ανθρώπινης φύσης του Χριστού. Στους ύμνους που περιγράφουν τους αγίους, η θηλυκή αρρενωπότητα είναι ιερή, αλλά η αρσενική θηλυκότητα δεν είναι. Η μόνη πιθανή μετάβαση είναι από την αρρενωπότητα σε μια θεϊκή αρρενωπότητα. Οι ύμνοι γενικά απεικονίζουν το φύλο ως μεταβατικό, αν και περιορίζεται από τις πατριαρχικές προτιμήσεις των ιστορικών τους συνθηκών.

Όταν οι ύμνοι περιγράφουν την αγιότητα των γυναικών μέσω παραδοσιακών θηλυκών ρόλων και ιδιοτήτων, συχνά αυτοί οι ρόλοι και ιδιότητες πραγματοποιούνται με απροσδόκητους και πρωτοφανείς τρόπους. Αυτές οι απεικονίσεις παρουσιάζουν τις αγίες γυναίκες ως υπεράνω του φύλου, ή με αρσενικά χαρακτηριστικά. Η αγία Αικατερίνη, για παράδειγμα, περιγράφεται ως «νύμφη του Θεού», αλλά λόγω της «ανδρείας» της στο μαρτύριο και την ρητορική της υπεροχή, ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται με «ανδρικούς» όρους. Άλλες μορφές υμνογραφικού επαίνου βασίζονται στην ενίσχυση των πατριαρχικών απόψεων περί θηλυκότητας για να υποδείξουν την αγία ως άγια. Η αγιότητα της Μαρίας της Αιγύπτιας, για παράδειγμα, ανατρέπεται από την άποψη ότι δεν υπάρχει χειρότερη αμαρτία για μια άγαμη γυναίκα από το να απολαμβάνει τον συνουσιασμό. Αυτές οι απόψεις ενισχύονται ακόμη και σήμερα (αν και υποσυνείδητα ή αθέλητα) λόγω της παρουσίας τους στο εκτός-ιστορίας, επίσημο, και θεματικά οικοδομιτικό πλαίσιο της λειτουργικής προσευχής.

Παρά το γεγονός ότι στους εκκλησιαστικούς ύμνους η περί φύλου αγιότητα προβάλλεται ως διάκριτη για τους άνδρες, και σχεδόν απαραίτητα σε μεταβατικό στάδιο για τις γυναίκες, στην υμνωδία υπάρχει ένας θεανθρωπικός προσανατολισμός που συμπεριλαμβάνει πολλαπλές φυλετικές ταυτότητες που χαρτογραφούνται σαν μωσαϊκό πάνω στο ένα Σώμα Χριστού. Στις υμνωδίες του, το εκκλησιαστικό σώμα υιοθετεί μια ενιαία και άφυλη φωνή σε σχέση με τον Θεό. Αυτό είναι εμφανές στα τροπάρια του Μηναίου, στους ύμνους που έχουν συνταχθεί για να ψαλούν με μια διακριτά «φυλετική»[2] φωνή ανεξάρτητα από το φύλο του ψάλτη (όπως τον ύμνο της Κασσιανής). Παρόλο που οι ύμνοι αυτοί βασίζονται σε παραδοσιακές κατηγορίες φύλου που προκαλούν τις αξίες της ισότητας και της συμμετοχικότητας, η παράδοση της προσευχής των βυζαντινών ύμνων αντανακλά την ευελιξία του φύλου. Οι ταυτότητες που διανύουν τα όρια θηλυκότητας, αρρενωπότητας, μητρότητας, ιερότητας, και την σχέση μεταξύ Άκτιστου και δημιουργήματος, καθορίζονται για να προσευχηθούν ανεξάρτητα από το ρόλο του συμμετέχοντος στην φυσική πραγματικότητα. Με την ενοποιημένη φωνή της Εκκλησίας στην προσευχή, οι θεμελιωδώς συμμετοχικές ταυτότητες των φύλων διαμορφώνονται ανάμεσα στους πιστούς με τρόπο που ξεπερνά τις δυαδικές και σισ-τζέντερ διακρίσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, το περιεχόμενο του ύμνου στηρίζεται στις προσδοκίες και τους τύπους του φύλου για να εκφράσει την αγιότητα, ενώ ταυτόχρονα καλεί τους ψάλλοντες να μεταβούν πέρα ​​από την ταυτότητα του φύλου η και τις ιδιαίτερες εμπειρίες τους και να φτάσουν στην πνευματική πράξη και δοξολογία.

Εν συντομία, οι Ορθόδοξοι ύμνοι χρησιμοποιούν το φύλο ως ένα θρησκευτικά-κατασκευασμένο μέσο για την ενοποίηση των διαφορετικά-ταυτιζόμενων εκκλησιαζόντων ως το ένα ενιαίο Σώμα και Νύμφη Χριστού. Ταυτόχρονα, όμως, το φύλο λειτουργεί ως μέσον για να εκφράσουμε την αγιότητα. Ο τρόπος που το πραγματοποιεί είναι o συνταυτισμός και η συμμετοχή σε εύληπτους και κατανοητούς προσδιορισμούς φύλου.
Υπάρχει ένα πρόβλημα: το νόημα και η κοινωνική αντίληψη της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου, αλλά οι ύμνοι έχουν παραμείνει ίδιοι, χωρίς καμία βελτιωτική ερμηνεία στο λειτουργικό πλαίσιο. Επιπλέον, οι ύμνοι θέτουν ερωτήματα για μια συνεχιζόμενη ιστορική και θεολογική εξέταση: εάν το φύλο είναι τόσο ευέλικτο στους ύμνους, τότε γιατί υπάρχουν τόσα αλλά στην παράδοση της εκκλησίας που ενισχύουν το φύλο ως αποκλειστικά δυαδικό και σισ-τζέντερ; Αν και η λέξη «φύλο» είναι επιφορτισμένη με εικαζόμενες αξίες περί θεϊκής ομοιότητας βαθιά επηρεασμένες από την κοινωνική αναγνώριση, η προσευχόμενη φωνή της Ορθοδόξου Εκκλησίας προτείνει ότι το φύλο μπορεί να αντικατοπτρίζει και να κοινωνεί με τα θεϊκά ακόμη και αν απεικονίζεται και εκφράζεται με έναν πιο ποικιλόμορφο αυτοπροσδιορισμό.

---

Translator: Katherine Chaffee
Η πλήρης έκδοση αυτού του άρθρου και οι επεξηγηματικές του σημειώσεις βρίσκονται στο:
http://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/693162
[1] Cisgender είναι τα άτομα που η αντίληψή τους για το φύλο τους συμφωνεί με το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση.
[2] gendered

---

Η Άσλεϋ Πουρπούρα είναι Επίκουρος Καθηγήτρια Θρησκευτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Purdue.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.