ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΤΥΡΙΝΗΣ: ΑΝΑΜΝΗΣΙΣ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ ΤΗΣ ΤΡΥΦΗΣ ΕΞΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΠΛΑΣΤΟΥ ΑΔΑΜ

 

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ὁμότιμη Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΤΥΡΙΝΗΣ, Ἀνάμνησις τῆς ἀπὸ τοῦ Παραδείσου τῆς τρυφῆς ἐξορίας τοῦ Πρωτοπλάστου Ἀδάμ, 10 Μαρτίου 2019

Ἦχος πλ. δ´, Ἑωθινὸν η´,

(Αριθμ. 5)

Α. 1. Η Κυριακή της Τυρινής, όπως και η εβδομάδα που προηγήθηκε, είναι μία ιδιαίτερη Κυριακή κατά την περίοδο του Τριωδίου, καθώς σηματοδοτεί την τελική προετοιμασία προ της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Πρόκειται για μια εβδομάδα μεθόρια. Έτσι, κατ᾽ αναλογία προς την πρώτη εβδομάδα των Νηστειών, ή εν είδει προδηλώσεώς της, την Τετάρτη και την Παρασκευή δεν τελείται Θεία Λειτουργία (κατ᾽ ουδένα τρόπο Προηγιασμένη), παρεκτός εάν συμπέσει μνήμη Αγίου, οπότε τελείται η Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, και παραλείπεται η τάξη του Τριωδίου. Παράλληλα το Σάββατο επιτελείται η Μνήμη πάντων τῶν ἐν ἀσκήσει λαμψάντων Ἁγίων ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν, ως υποδειγμάτων μετανοίας για την αρχόμενη άσκηση των χριστιανών κατά το επικείμενο στάδιο καθ᾽ οδόν προς το Πάσχα, αλλά και προς παρηγορία για τη μνεία της εξόδου του Πρωτόπλαστου Αδάμ από του Παραδείσου: «Τοῦ ἐν Ἐδὲμ Παραδείσου, δεῦτε ἴδωμεν ἄνθη ἀείζῳα, τὰ θεοβλαστούργητα, Πατέρων σπουδάσματα, ὧν ὑπάρχει μόνος γεωργὸς ὁ Κύριος», Κανών α´, Ὠδή ε´, ἦχος πλ. δ´, των Αγίων Πατέρων. Προς τούτοις, το Προφητικό Ανάγνωσμα στον Εσπερινό του Σαββάτου της Τυρινής, προερχόμενο από το όγδοο κεφάλαιο των Προφητειών του Προφήτη Ζαχαρία, έχει ως θέμα τη νηστεία, συνδεόμενη, όμως, με τη μέγιστη εορτή του εξιλασμού, των δέκα ημερών της μετανοίας των Εβραίων[1], εορτή στην οποία ο Προφήτης, που πρωταγωνίστησε μαζί με τον Προφήτη Αγγαίο στην ανοικοδόμηση του Ναού στα Ιεροσόλυμα μετά τη Βαβυλώνια αιχμαλωσία, εξαγγέλλει την είσοδο σ᾽ αυτήν πολλών λαών και πολλών εθνών και όχι μόνο του Ισραήλ, σπάζοντας την Ιουδαϊκή αποκλειστικότητα με την αυτοπτική πίστη ότι ο Κύριος Παντοκράτωρ θα είναι για όλα τα έθνη και τους λαούς[2]. [Γι᾽ αυτό στην Ερμηνεία του Συναξαρίου της σημερινής Κυριακής γίνεται λόγος για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή ως «ἀποδεκατισμοῦ» όλου του ενιαυτού: «Ἰστέον δέ, ὡς ἀποδεκατισμός ἐστιν αὕτη ἡ ἁγία καὶ μεγάλη Τεσσαρακοστὴ τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ· ἐπειδὴ γὰρ ἀπὸ ῥαθυμίας ἀεὶ νηστεύειν, καὶ τῶν κακῶν ἀργεῖν οὐχ αἱρούμεθα, ὥς τι θέρος ψυχῶν ταύτην οἱ Ἀπόστολοι, καὶ οἱ θεῖοι Πατέρες παρέδωκαν· ὡς ἄν, ὅσα διὰ τοῦ ἐνιαυτοῦ ὅλου ἄτοπα διεπραξάμεθα, νῦν συντριβόμενοι, καὶ διὰ νηστείας ταπεινούμενοι, ἀπαλείψωμεν, ἣν καὶ φυλάττειν ὀφείλομεν ἀκριβέστερον»]. Εξάλλου, αμέσως μετά, στο ένατο κεφάλαιο, εξαγγέλλεται η είσοδος του βασιλέως του Ισραήλ στα Ιεροσόλυμα πάνω σε γαϊδουράκι, που είναι η προφητική προδήλωση της Βαϊοφόρου: «Χαῖρε σφόδρα, θύγατερ Σιών· κήρυσσε, θύγατερ ῾Ιερουσαλήμ· ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι, δίκαιος καὶ σῴζων αὐτός, πραῢς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον νέον», Ζαχ. θ´, 9, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο, το δέκατο τέταρτο, προεικονίζεται προφητικά με την εορτή της σκηνοπηγίας η Πεντηκοστή.

2. Στην ερμηνεία του Συναξαρίου της Κυριακής της Τυρινής, ήτοι της αναμνήσεως της εξορίας του Αδάμ από τον Παράδεισο, προβάλλεται, όπως στην αρχή του Τριωδίου, η ενότητα των θεοφανικών γεγονότων της Αποκαλύψεως του Υιού και Λόγου του Θεού από κτίσεως κόσμου μέχρι την Πεντηκοστή, ως συνόψιση του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας και επαναγωγή των πάντων στη βασιλεία των ουρανών, στον Παράδεισο της Εδέμ: «Πάντα οὖν ταῦτα οἱ Θεοφόροι Πατέρες παραστῆσαι βουλόμενοι διὰ τοῦ Τριῳδίου παντός, πρῶτα μέν, τὰ τῆς Παλαιᾶς προτιθέασιν· ὧν πρῶτον, δημιουργία, καὶ ἡ ἐκ τῆς τρυφῆς ἔκπτωσις τοῦ Ἀδάμ, ἧς ἀρτίως τὴν μνήμην ποιούμεθα, εἶτα καὶ τῶν λοιπῶν, διὰ τῶν Μωσαϊκῶν καὶ Προφητικῶν, καὶ πλέον τῶν Δαυϊτῶν λόγων, καί τινα τέως τῶν τῆς χάριτος ἐπιβάλλοντες[3]. Εἶτα κατὰ τάξιν, καὶ τὰ τῆς νέας Διαθήκης· ὧν πρῶτός ἐστιν ὁ Εὐαγγελισμός, οἰκονομίᾳ Θεοῦ ἀρρήτῳ, ἐν τῇ ἁγίᾳ Τεσσαρακοστῇ σχεδὸν ἀεὶ εὑρισκόμενος· διά τε Λαζάρου, καὶ τῶν Βαΐων, καὶ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Ἑβδομάδος, τῶν ἱερῶν ἀναγινωσκομένων Εὐαγγελίων, αὐτῶν τε τῶν ἁγίων καὶ σωτηριωδῶν Παθῶν του Χριστοῦ κατὰ λεπτὸν ὑμνουμένων· εἶτα, καὶ τῆς Ἀναστάσεως, καὶ τῶν λοιπῶν, μέχρι τῆς καθόδου τοῦ Πνεύματος, τῶν ἱερῶν Πράξεων διαγορευουσῶν, ὅπως τὸ κήρυγμα γέγονε, καὶ τοὺς Ἁγίους πάντας συνήγαγεν».

 

Β. 1. Η συναγωγή των Αγίων αποτελεί το υπόβαθρο της ερμηνείας των γεγονότων της Προφητικής, Ευαγγελικής και Αποστολικής μαρτυρίας, όχι ως ενός θεωρητικού συστήματος ερμηνείας της ιστορίας και της πορείας του ανθρώπινου γένους αλλά ως συνεχούς πράξης, άσκησης για άρση όλων των αντιθέσεων, άρση της εναντίωσης προς το δοτήρα των κοινών αγαθών Θεό και των συνανθρώπων. Έτσι, στην υμνολογία της ημέρας κυριαρχεί η ερμηνεία της προπατορικής αποστασίας του Αδάμ και των απογόνων του, ως γύμνωσης και απομάκρυνσης από τη Δόξα του Θεού, σκοτισμού, δηλαδή, του νου και υποδούλωσης του ανθρώπου στα φθοροποιά πάθη και τους εμπαθείς λογισμούς, σε μία ενότητα ερμηνευόμενη η παράβαση των ορίων της κτιστότητος, η στέρηση του παραδείσου και οι μεταπατορικές συνέπειες στο ανθρώπινο γένος, που γεύεται πια μια εμπαθή ζωή ιδιοποιήσεως των κοινών αγαθών, ενώ η καταγραφόμενη στην υμνολογία Προφητική πράξη προσδίδει στη νηστεία την αντίστιξη προς την προπατορική παράβαση αλλά και την αναμονή της θεραπείας από τον ίδιο το Ζωοδότη Χριστό: «Ἀδὰμ τοῦ Παραδείσου διώκεται, τροφῆς μεταλαβὼν ὡς παρήκοος, Μωσῆς θεόπτης ἐχρημάτισε, νηστείᾳ τὰ ὄμματα, τῆς ψυχῆς καθηράμενος. Διὸ τοῦ Παραδείσου οἰκήτορες γενέσθαι ἐπιποθοῦντες, ἀπαλλαγῶμεν τῆς ἀλυσιτελοῦς τροφῆς, καὶ Θεὸν καθορᾷν ἐφιέμενοι, Μωσαϊκῶς τὴν τετράδα, τῆς δεκάδος νηστεύσωμεν, προσευχῇ καὶ τῇ δεήσει, εἰλικρινῶς προσκαρτεροῦντες, κατευνάσωμεν τῆς ψυχῆς τὰ παθήματα, ἀποσοβήσωμεν τῆς σαρκὸς τὰ οἰδήματα, κοῦφοι πρὸς τὴν ἄνω πορείαν μετίωμεν, ὅπου αἱ τῶν Ἀγγέλων χορεῖαι, ἀσιγήτοις φωναῖς, τὴν ἀδιαίρετον ἀνυμνοῦσι Τριάδα, καθορᾷν τὸ ἀμήχανον κάλλος, καὶ δεσποτικόν. Ἐκεῖ ἀξίωσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ ζωοδότα, τοὺς ἐπὶ σοὶ πεποιθότας, συγχορεῦσαι ταῖς τῶν Ἀγγέλων στρατιαῖς, ταῖς τῆς τεκούσης σε Μητρὸς Χριστὲ πρεσβείαις, καὶ Ἀποστόλων, καὶ τῶν Μαρτύρων, καὶ πάντων τῶν Ἁγίων», Στιχηρό Ιδιόμελο του Τριωδίου, ἦχος πλ. α´. Σημειωτέον ότι η σαρανταήμερη νηστεία συνιστά παραπομπή στη σαρανταήμερη νηστεία του Μωϋσή και την επιγενόμενη σ᾽ αυτόν Θεοφάνεια και, ασφαλώς, στη σαρανταήμερη νηστεία του Χριστού, που αναλαμβάνει το Μωσαϊκό νόμο ανακεφαλαιώνοντάς τον και αποκαλύπτεται ως ο ενανθρωπήσας πραγματικώς Υιός και Λόγος του Πατρός και Ζωοδότης του ανθρωπίνου γένους, που θεραπεύει, ως Νέος Αδάμ, την παράβαση του παλαιού.

2. Κατά ταύτα, επίσης το Αποστολικό και το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα συνιστούν μία ενότητα αλλά με διπλή στόχευση κατά τη διπλή σύσταση του ανθρώπου από αισθητό σώμα και λογική ψυχή. Έτσι, στο Αποστολικό Ανάγνωσμα ο Απόστολος Παύλος προτρέπει τους χριστιανούς να γρηγορούν, για να μην κυριεύονται από τους εμπαθείς λογισμούς, ιδίως της κατακρίσεως των συνανθρώπων τους, πράγμα που καταλύει την αδελφική σχέση των ανθρώπων και ενσπείρει τη διχοστασία και την έπαρση, που είναι σκοτισμός του νου και απομάκρυνση από τη χάρη και τη δόξα του Θεού. Η υπόμνηση ότι ο άνθρωπος δεν έχει καμία εξουσία στους συνανθρώπους του, και ότι όλοι έχουμε την ανάγκη από το έλεος και τη χάρη του Θεού, είναι μία ευθεία παραπομπή στην προπατορική αποστασία, αλλά συγχρόνως τούτο συνιστά και ένα διαρκές αίτημα μη υπερβάσεως των ορίων της κτιστότητός μας. Η υπέρβαση είναι πρώτα φθοροποιό πάθος του νου, εμπαθής λογισμός, που απαιτεί κάθαρση, ώστε να φωτισθεί ο νους, κινούμενος προς το Θεό, και να αντιληφθεί ο άνθρωπος ότι δεν υπερτερεί σε τίποτα από τους συνανθρώπους του, ή ότι οι αδελφοί του είναι όντως οι πραγματικοί οικέτες προς το Θεό, άρα και υπερτερούν έναντι αυτού. Μία τέτοια στάση Αγίων έχει καταγραφεί επανειλημμένα στη νηπτική παράδοση και τους βίους των Αγίων ασκητών, και γι᾽ αυτό η Εκκλησία θέτει τη μνήμη τους το Σάββατο της Τυρινής.

3. Τις μεταπατορικές συνέπειες της προπατορικής αποστασίας περιλαμβάνει ουσιαστικώς και το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, στο οποίο ο Χριστός συνιστά την απαλλαγή από τους εμπαθείς λογισμούς που δημιουργούν την ανειλικρινή και υποκριτική διάθεση και συμπεριφορά, η οποία υποστηρίζεται μετά από τη θησαυρική παράχρηση και ιδιοποίηση των κοινών αγαθών. Η περικοπή προέρχεται από μία μεγάλη ενότητα, που ξεκινά από το πέμπτο κεφάλαιο του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου και περιλαμβάνει την Επί του Όρους Ομιλία, δηλαδή, τους Μακαρισμούς, την ανακεφαλαίωση του Μωσαϊκού Νόμου, τον έλεγχο της υποκριτικής συμπεριφοράς, μία ευθεία αναφορά προς τους Φαρισαίους, την Κυριακή προσευχή με την κατακλείδα: «ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας· ἀμήν», Ματθ. στ´, 13, και αμέσως μετά ακολουθεί η σημερινή Ευαγγελική περικοπή, κατά την οποία ο Χριστός ανατρέπει την κρατούσα Φαρισαϊκή αντίληψη περί της νηστείας κατά παράχρηση του Μωσαϊκού Νόμου, καθώς η νηστεία, όπως έχει ήδη σημειωθεί παραπάνω, ήταν συνυφασμένη με τη μετάνοια και, μάλιστα, όλου του Ισραήλ. Ο θησαυρισμός και ιδιοποίηση των κοινών αγαθών συνιστά πράξη άρσης της νηστείας, είναι πλησμονή, πέραν από την κατακυρίευση των συνανθρώπων με την υλική ισχύ, και, ασφαλώς, σ᾽ αυτήν την περίπτωση η όποια νηστεία είναι μία υποκριτική κίνηση. Νηστεία και θησαυρισμός είναι καταστάσεις εκ διαμέτρου αντίθετες, οπότε η μετάνοια ως σημείο της ελεύσεως της βασιλείας των ουρανών, κατά το κήρυγμα του Χριστού, ήταν έξω από τη λογική των φορέων της υποκρίσεως του Ισραήλ και κάθε ανθρώπινης κοινωνίας. Στην αρχή, λοιπόν, της Μεγάλης Τεσσαρακοστής στην Εκκλησία διαβάζεται η σημερινή Ευαγγελική περικοπή, για να αντιληφθούμε οι χριστιανοί ότι η νηστεία είναι η θύρα που οδηγεί στη μετάνοια, στην αρχή, δηλαδή, της εν Χριστώ ζωής και εν τη πορεία προς το Πάσχα κατά τα διαλαμβανόμενα στην Ερμηνεία του Συναξαρίου.

4. Σε ένα κόσμο φαρισαϊκής υποκρίσεως της ισχύος και της καταδυναστεύσεως των ανθρώπων και των κοινωνιών, πολλές φορές μάλιστα με υποκριτικές διακηρύξεις από διεθνείς οργανώσεις και οργανισμούς και ρήτρες που ισχύουν εν πολλοίς μόνο για τους αδύνατους και τις φτωχές χώρες, ο λόγος της Εκκλησίας δεν μπορεί να είναι μία ωραιολογία μελλοντικής εκπλήρωσης και συναγελασμός με την εκμετάλλευση και τον απανθρωπισμό των αδυνάτων, γιατί οδηγεί στον απελπισμό των ανθρώπων, ενώ συνιστά άρνηση της ίδιας της διακονίας της Εκκλησίας, που είναι διακονία αληθείας και ζωής, πρωτίστως για όλους τους ταπεινούς και κατατρεγμένους. Και επιπλέον, ο παράδεισος δεν είναι ένα μελλοντικό αγαθό αλλά ένα απολεσθέν, που ο νυν καιρός το επισπά, ή το χάνει διά παντός. Είναι ανάκληση το παρόν στάδιο και εγρήγορση, όχι καθησυχασμός με την ειδωλοποίηση του μέλλοντος, ή της άλλης ζωής, εν είδει θλιβερότατης υποκρίσεως. Ο Λόγος ενηθρώπησε και αυτός είναι η πραγματικότητα της Εκκλησίας και το κοινό αγαθό, χωρίς καμία σύμβαση και συμβιβασμό διακρίσεων κατάχρησης της δημιουργίας του. Τα «ουαί» του Χριστού δεν αφορούσαν τη μετά θάνατο ζωή, αλλά την παρούσα, γιατί το «νυν» συμπαρεκτείνεται. Και γι᾽ αυτό ξεσήκωσαν και την αγανάκτηση των Φαρισαίων... Εξάλλου, εάν αντιληφθούμε την εντολή του Χριστού: «19 Μὴ θησαυρίζετε ὑμῖν θησαυροὺς ἐπὶ τῆς γῆς, ὅπου σὴς καὶ βρῶσις ἀφανίζει, καὶ ὅπου κλέπται διορύσσουσιν καὶ κλέπτουσιν· 20 θησαυρίζετε δὲ ὑμῖν θησαυροὺς ἐν οὐρανῷ...» ως αφορώσα σε εμάς τους ιδίους και όχι απευθυνόμενη προς τους άλλους, τότε καμία θεωρία εσχατολογίας δεν ισχύει ενώπιον των ανθρώπων που βιώνουν την παντός είδους βία και ανέχεια στην παρούσα ζωή, κι όλες οι θεωρίες αναιρούνται από τη σκληρή πραγματικότητα της ιδιοτέλειας και της αρπαγής των κοινών επιούσιων πόρων της ζωής. Εν τέλει η πίστη στη βασιλεία του Θεού είναι κρίση επί της ίδιας της ζωής μας εδώ και τώρα συμπαρεκτεινόμενη!

 

Αποστολικό Ανάγνωσμα: Ρωμ. ιγ´, 11- ιδ´, 4: «1 Καὶ τοῦτο, εἰδότες τὸν καιρόν, ὅτι ὥρα ἡμᾶς ἤδη ἐξ ὕπνου ἐγερθῆναι· νῦν γὰρ ἐγγύτερον ἡμῶν ἡ σωτηρία ἢ ὅτε ἐπιστεύσαμεν. 12 ἡ νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγικεν. ἀποθώμεθα οὖν τὰ ἔργα τοῦ σκότους καὶ ἐνδυσώμεθα τὰ ὅπλα τοῦ φωτός. 13 ὡς ἐν ἡμέρᾳ εὐσχημόνως περιπατήσωμεν, μὴ κώμοις καὶ μέθαις, μὴ κοίταις καὶ ἀσελγείαις, μὴ ἔριδι καὶ ζήλῳ, 14 ἀλλ᾽ ἐνδύσασθε τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, καὶ τῆς σαρκὸς πρόνοιαν μὴ ποιεῖσθε εἰς ἐπιθυμίας.- 1 Τὸν δὲ ἀσθενοῦντα τῇ πίστει προσλαμβάνεσθε, μὴ εἰς διακρίσεις διαλογισμῶν. 2 ὃς μὲν πιστεύει φαγεῖν πάντα, ὁ δὲ ἀσθενῶν λάχανα ἐσθίει. 3 ὁ ἐσθίων τὸν μὴ ἐσθίοντα μὴ ἐξουθενείτω, καὶ ὁ μὴ ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω· ὁ Θεὸς γὰρ αὐτὸν προσελάβετο. 4 σὺ τίς εἶ ὁ κρίνων ἀλλότριον οἰκέτην; τῷ ἰδίῳ Κυρίῳ στήκει ἢ πίπτει· σταθήσεται δέ· δυνατὸς γάρ ἐστιν ὁ Θεὸς στῆσαι αὐτόν».

 

Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Ματθ. στ´, 14-21: «14 Ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος· 15 ἐὰν δὲ μὴ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, οὐδὲ ὁ πατὴρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ παραπτώματα ὑμῶν. 16 Ὅταν δὲ νηστεύητε, μὴ γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ σκυθρωποί, ἀφανίζουσι γὰρ τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὅπως φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσιν τὸν μισθὸν αὐτῶν. 17 σὺ δὲ νηστεύων ἄλειψαί σου τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπόν σου νίψαι, 18 ὅπως μὴ φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων ἀλλὰ τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ· καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ. 19 Μὴ θησαυρίζετε ὑμῖν θησαυροὺς ἐπὶ τῆς γῆς, ὅπου σὴς καὶ βρῶσις ἀφανίζει, καὶ ὅπου κλέπται διορύσσουσιν καὶ κλέπτουσιν· 20 θησαυρίζετε δὲ ὑμῖν θησαυροὺς ἐν οὐρανῷ, ὅπου οὔτε σὴς οὔτε βρῶσις ἀφανίζει, καὶ ὅπου κλέπται οὐ διορύσσουσιν οὐδὲ κλέπτουσιν· 21 ὅπου γάρ ἐστιν ὁ θησαυρὸς ὑμῶν, ἐκεῖ ἔσται καὶ ἡ καρδία ὑμῶν».

---

[1]. «Τάδε λέγει Κύριος παντοκράτωρ· νηστεία ἡ τετρὰς καὶ νηστεία ἡ πέμπτη καὶ νηστεία ἡ ἑβδόμη καὶ νηστεία ἡ δεκάτη ἔσονται τῷ οἴκῳ ᾿Ιούδα εἰς χαρὰν καὶ εὐφροσύνην καὶ εἰς ἑορτὰς ἀγαθάς, καὶ εὐφρανθήσεσθε, καὶ τὴν ἀλήθειαν καὶ τὴν εἰρήνην ἀγαπήσατε», Ζαχ. η´, 9.

[2]. «Καὶ ἥξουσι λαοὶ πολλοὶ καὶ ἔθνη πολλὰ ἐκζητῆσαι τὸ πρόσωπον Κυρίου παντοκράτορος ἐν ῾Ιερουσαλὴμ καὶ ἐξιλάσασθαι τὸ πρόσωπον Κυρίου. 23 τάδε λέγει Κύριος παντοκράτωρ· ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις, ἐὰν ἐπιλάβωνται δέκα ἄνδρες ἐκ πασῶν τῶν γλωσσῶν τῶν ἐθνῶν καὶ ἐπιλάβωνται τοῦ κρασπέδου ἀνδρὸς ᾿Ιουδαίου λέγοντες· πορευσόμεθα μετὰ σοῦ, διότι ἀκηκόαμεν ὅτι ὁ Θεὸς μεθ᾿ ὑμῶν ἐστι», Ζαχ. η´, 22-23.

[3]. Η διατύπωση «καί τινα τέως τῶν τῆς χάριτος ἐπιβάλλοντες», προφανώς σχετίζεται με την εορτή της Μνήμης πάντων τῶν ἐν ἀσκήσει λαμψάντων Ἁγίων ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν του Σαββάτου της Τυρινής.