Ο ΠΑΠΑΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

                    

Από τον Massimo Faggioli

Η παπική επίσκεψη στην Κύπρο και την Ελλάδα (2-6 Δεκεμβρίου 2021) κατέδειξε την αυξημένη προσοχή του Πάπα Φραγκίσκου στην περιοχή της Μεσογείου, η οποία αποτέλεσε και το επίκεντρο της πρώτης του επίσκεψης (Λαμπεντούζα Ιούιος του 2013), ενώ παράλληλα πιστοποιεί τη σημασία που δίνει στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία ως συνοδοιπόρο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, καθώς η τελευταία ταλανίζεται όλο και περισσότερο από ταυτοτικές και εθνικιστικές εντάσεις στην Ευρώπη και παγκοσμίως.

Το εν λόγω ταξίδι χαρακτηρίστηκε από ποικίλες και αλληλένδετες διαστάσεις. Καταρχήν υφίσταται η οικουμενική διάσταση με την ιδιαίτερη προσοχή προς τις κατά τόπους Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες, η οποία συνεχίζει τη θεμελιώδη συνεργασία μεταξύ του Πάπα Φραγκίσκου και του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίου Α΄, που ξεκίνησε το 2013. Κατά δεύτερο λόγο υπήρξε η ανθρωπιστική διάσταση, καθώς η Αγία Έδρα αφιερώνει πολλή ενέργεια για να επιστήσει την προσοχή στις πολλαπλές κρίσεις σε πολλαπλά μέτωπα στην εν λόγω περιοχή· κρίσεις που επιβαρύνουν επιπλέον την κατάσταση λόγω των μακροχρόνιων συνεπειών των μεταναστατευτικών ροών από την Αφρική προς την Ευρώπη. Κατά την τελευταία δεκαετία, η υποβάθμιση της ασφάλειας, καθώς και της επιδείνωσης των κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικών συνθηκών σε πολλές χώρες της κεντρικής, δυτικής και ανατολικής Μεσογείου έχει καταστήσει τη mare nostrum σημείο συμφόρησης στην ροή των ανθρώπων που προσπαθούν να διαφύγουν απ’ τους κινδύνους του πολέμου ή απ’ τα αποτυχημένα ή ημι-αποτυχημένα κράτη της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας. Ως εκ τούτου υπήρχε και μια πολιτική διάσταση στην επίσκεψη, με τον Πάπα Φραγκίσκο να τοποθετείται ως ειλικρινής αντίπαλος των διαφόρων εθνικισμών και του λαϊκισμού· ενός Πάπα που καταφθάνει στην Ελλάδα, τη γενέτειρα της δημοκρατίας ( αν κι όχι της φιλελεύθερης και συνταγματικής δημοκρατίας), με σκοπό να κάνει έκκληση στην Ευρώπη και τη διεθνή κοινότητα ούτως ώστε να αναλάβουν επιτέλους τις ευθύνες τους. Κάπου εκεί στο παρασκήνιο, υφίστατο και η εκκλησιαστική, ενδορωμαιοκαθολική διάσταση, την οποία ο Πάπας Φραγκίσκος συσχετίζει με τους Ρωμαιοκαθολικούς και τις ad extra δραστηριότητές τους.

Πεντέμισι χρόνια πριν, στις 16 Απριλίου 2016, ο Ποντίφηκας επισκέφθηκε τον προσφυγικό καταυλισμό της Λέσβου, γι’ αυτό η επάνοδός του στο ίδιο νησί τον Δεκέμβριο του 2021 μας βοηθά να κατανοήσουμε τα σημασία εκείνης της χρονιάς για την παγκόσμια θρησκευτική και πολιτική σκηνή μέσα από μια σειρά διαδοχικών γεγονότων: τη συνάντηση του Πάπα Φραγκίσκου με τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο στην Αβάνα (Κούβα), την εκλογή του Ντουτέρτε στις Φιλιππίνες, τη σύγκληση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου στην Κρήτη, το δημοψήφισμα του Brexit, την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, καθώς και την εκλογή του Ντόναλτ Τραμπ που συνοδευόταν από κατηγορίες σχετικά με παρεμβάσεις της ρωσικής κυβέρνησης στην προεκλογική εκστρατεία. Σε όλα τα παραπάνω μέτωπα, η κατάσταση έχει επιδεινωθεί κι ο Παπάς Φραγκίσκος, μίλησε ειλικρινά και με ευθύτητα για τα εν λόγω ζητήματα στις ομιλίες του στην Κύπρο, την Αθήνα και τη Λέσβο.

Όσον αφορά το οικουμενικό ζήτημα, το εν λόγω ταξίδι επιβεβαίωσε ότι ο Φραγκίσκος εμπνέεται περισσότερο από τις Ορθόδοξες Εκκλησίες και την ανατολική χριστιανική παράδοση απ’ ό,τι από την προτεσταντική. Ωστόσο ο μη-φιλελεύθερος και ταυτόχρονα μη-ολοκληρωτικός Ρωμαιοκαθολικισμός του Πάπα Φραγκίσκου τον φέρνει πλησιέστερα στην μειονοτική Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως αυτή ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, παρά στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία τελεί υπό το καθεστώς του πουτινισμού (στην συνέντευξη τύπου κατά τη διάρκεια της πτήσης ο Πάπας μίλησε για τις εργασίες μιας δεύτερης συνόδου κορυφής με τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο). Ταυτόχρονα, η επίσκεψη στην Κύπρο φανέρωσε ότι η «ενεργός ουδετερότητα» του Πάπα Φραγκίσκου θέτει το Βατικανό πιο συχνά σε κίνδυνο εμπλοκής όχι μόνο σε ενδοορθόδοξες διενέξεις (Ουκρανία), αλλά και σε διαμάχες μεταξύ Ορθόδοξων εκκλησιών και κρατικών φορέων (Τουρκία).

Όσον αφορά το ανθρωπιστικό ζήτημα, ο Φραγκίσκος επιθεώρησε και μας υποχρέωσε να λάβουμε κι εμείς υπόψη τη δεινή θέση των μεταναστών και των προσφύγων στη Μεσόγειο: εκείνων που βρίσκονται στους καταυλισμούς αλλά και των πολλών άλλων που έχασαν τη ζωή τους στη θάλασσα. Ήδη υπάρχουν νέες «Λέσβοι» και «Λαμπεντούζα» σε άλλα σημεία της ευρωπαϊκής ηπείρου (στα σύνορα μεταξύ Λευκορωσίας και Πολωνίας, στη Μάγχη, καθώς και στις πόλεις Θέουτα και Μελίλια στην Ισπανία). Το ανθρωπιστικό ζήτημα διασταυρώνεται με την πολιτική διάσταση. Ο Πάπας Φραγκίσκος επέλεξε να μιλήσει για τη νέα εποχή των τειχών στην Κύπρο, δίπλα σε ένα τείχος με πολλαπλά νοήματα– έναν διαχωρισμό μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών, εθνικών και διεθνικών κοινοτήτων, καθώς και σημείων αναφοράς. Ο τρόπος με τον οποίο η διαιρεμένη Κύπρος αιωρείται μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πολιτικής περιφέρειας της Γηραιάς ηπείρου είναι παρόμοιος με τον τρόπο, με τον οποίο μια σειρά χωρών της Ευρώπης βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα αβέβαιο παρόν και μέλλον αναφορικά με τη συμμετοχή τους σε μια διεθνή συμμαχία. Η ιστορία των σχέσεων μεταξύ των πολιτισμών και των θρησκειών των γειτονικών χωρών είναι αποκαλυπτική αναφορικά με τις πιθανές συνέπειες μια χώρα να επιλέξει ή να αναγκαστεί να επιλέξει την μια ή την άλλη πλευρά – όχι μόνο την ΕΕ, αλλά και το ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ ή τη Ρωσία  (βλ. την περίπτωση Ουκρανίας και Τουρκίας).

Όσον αφορά τα ενδορωμαιοκαθολικά ζητήματα, ο Πάπας Φραγκίσκος προσπαθεί να επανερμηνεύσει τη συντηρητική στάση των Ρωμαιοκαθολικών που υφίσταται εδώ και δυο δεκαετίες (σχετικά με τη συζήτηση για το Σύνταγμα της ΕΕ) και τις «χριστιανικές ρίζες της Ευρώπης» μετατοπίζοντας το απ’ το πολιτισμικό και ταυτοτικό μοτίβο και μετατρέποντάς το σε μια νέα διαθήκη για τη γηραιά ήπειρο μεταξύ θρησκευτικών παραδόσεων και laïcité (όχι όμως σύμφωνα με την γαλλική έννοια).

Όλες οι παραπάνω διαστάσεις, απευθύνονται ευθέως στο Ρωμαιοκαθολικό ποίμνιο. Όταν ο Πάπας Φραγκίσκος μίλησε σχετικά με τον κίνδυνο να ζήσουμε σ’ έναν κόσμο που περιβάλλεται από τείχη, τα λόγια του ήχησαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις διεθνείς πολιτικές σχέσεις, τον οικουμενικό διάλογο Ρωμαιοκαθολικών – Ορθοδόξων, καθώς και τις ενδορωμαιοκαθολικές σχέσεις, οι οποίες μετά το 2016 (έτος δημοσίευσης του κειμένου Amoris Laetitia), έχουν επιδεινωθεί σε τέτοιο βαθμό με αποτέλεσμα την ανάδυση μιας αντιπολίτευσης στρεφόμενης κατά της ίδιας της νομιμότητας του ποντιφικού αξιώματος και φέρνοντας παράλληλα στο προσκήνιο συζητήσεις για τη πιθανότητα σχίσματος εντός των κόλπων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Τα τελευταία χρόνια η Ευρώπη και ο ευρωπαϊκός Ρωμαιοκαθολικισμός έχουν εμπλακεί στους αμερικανικούς πολιτιστικούς πολέμους, ενώ παράλληλα, η Ανατολική Ορθοδοξία λαμβάνει μέρος στα εν λόγω παγκόσμια πολιτικό-θρησκευτικά αμφιλεγόμενα ζητήματα εντός του διπόλου Ρωσίας-ΗΠΑ. Τόσο οι εκκοσμικευμένοι Ευρωπαίοι όσο και οι Ευρωπαίοι Ρωμαιοκαθολικοί είναι ελάχιστα ευαισθητοποιημένοι στις εκκλήσεις του Πάπα Φραγκίσκου για την υπεράσπιση της δημοκρατίας που είναι φιλόξενη στους μετανάστες. Επιπλέον, η αποχώρηση της Μέρκελ από την καγκελαρία της Γερμανίας αφήνει τον Πάπα ακόμη πιο μόνο.

Ο εν λόγω Ποντίφηκας συνεχίζει να αντιπροσωπεύει τη Β΄ Βατικανή Σύνοδο, την οικουμενική αισιοδοξία για μια πιθανή συνύπαρξη διαφορετικών ταυτοτήτων σ’ έναν ουδέτερο εκκοσμικευμένο χώρο. Ωστόσο το εν λόγω αφήγημα μιας πιθανούς, επιτυχημένης συμφιλίωσης μεταξύ των εκκλησιών και της συνταγματικής δημοκρατίας δεν είναι πλέον καθολικά αποδεκτό, ούτε στον δυτικοευρωπαϊκό αλλά ούτε και στον αμερικανικό (βόρειο και νότιο) Ρωμαιοκαθολικισμό. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και ήδη απ’ τη δεκαετία του 1990, οι Εκκλησίες της Βόρειας Αμερικής και της Ανατολικής Ευρώπης (τόσο οι Ρωμαιοκαθολικές όσο και οι Ορθόδοξες) προβάλλουν έναν παγκόσμιο χριστιανισμό και παπισμό με ευαισθησίες και με μια θεώρηση του πρόσφατου παρελθόντος που απέχουν πολύ από τον οικουμενισμό της δεκαετίας του 1960, τον οποίο εξακολουθεί να ενσαρκώνει η Αγία Έδρα. Η κατάσταση είναι ακόμη πιο περίπλοκη για τις εκκλησίες της Αφρικής και της Ασίας.

Τα ταξίδια του Φραγκίσκου αντιπροσωπεύουν την προσπάθεια συρραφής ενός εκκλησιαστικού και πολιτικού χιτώνα, ο οποίος ενέχει τον κίνδυνο να διαρραγεί σε τομείς που είναι θεμελιώδεις για την αυτογνωσία τόσο του Ρωμαιοκαθολικισμού όσο και της Ανατολικής Ορθοδοξίας. Ο Πάπας Φραγκίσκος δρα κατά διορατικό τρόπο, προσπαθώντας να χτίσει γέφυρες που εκτείνονται μακράν προς το μέλλον.

---

Ο Massimo Faggioli είναι καθηγητής Θεολογίας και Θρησκευτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Villanova.

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.