.png "English"){kind=small}
Η εισήγηση της Δρ. Θ. κ.Ευανθίας Αδαμτζίλογλου στο 14ο Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλικών Σπουδών με θέμα: «Το πρόσωπο της Μητέρας του Χριστού στην Αγία Γραφή»
΄Ηταν
τέτοιες μέρες το 1988 στη Ρόδο όταν ρώτησα τον μακαριστό πλέον Μητροπολίτη Εφέσου
Χρυσόστομο, πότε γιορτάζει η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Στις 26
Δεκεμβρίου μου απάντησε διότι τις παραμονές
των Χριστουγέννων του 537 έγιναν τα εγκαίνια του ναού. Άκουσα επίσης κι από ένα σοφό
γέροντα ότι η Αγιά Σοφιά στην Πόλη
γιορτάζει την ημέρα της Μεσοπεντηκοστής, όταν η Εκκλησία μας προβάλει τον Ιησού ως δάσκαλο,
γράμματα μη μεμαθηκότα. Πάντως η Αγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη και στην Ξάνθη
γιορτάζουν την ημέρα της Πεντηκοστής. Διαφορετική παράδοση υπάρχει στη Ρωσία
και στην Ουκρανία. Στο Κίεβο ο ομώνυμος ναός γιορτάζει τη Γέννηση της Θεοτόκου ενώ στο
Νόβγκοροτ την Κοίμηση της Θεοτόκου. Είναι
όμως θεομητορικό το υπόβαθρο της του Θεού Σοφίας; Ταυτίζεται δηλαδή η Θεοτόκος Μαρία με τη Σοφία του Θεού; Το
ερώτημα αυτό προκύπτει και από τις απόψεις του Jakob Boehme ο οποίος
επηρέασε τους φορείς του Γερμανικού Ιδεαλισμού και έπειτα τους Ρώσους
σοφιολόγους.
O Jakob Boehme γεννήθηκε[1] το
1575 σε χωριό κοντά στο Görlitz της
Γερμανίας από γονείς χωρικούς σε μια εποχή σταθεροποίησης της μεταρρύθμισης του Λουθήρου. Πέθανε το 1624
στις αρχές του φοβερού τριακονταετούς πολέμου στην Ευρώπη. Ήταν ευαίσθητός χαρακτήρας.
Δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί υπάρχει το κακό στον κόσμο και οι δίκαιοι υποφέρουν. Ανέλαβε μια πεζοπορία για να
γνωρίσει τον κόσμο και κατά τη διάρκεια
αυτής είχε μια βαθειά μυστική εμπειρία. Επί επτά ημέρες ζούσε μέσα σε ένα
απαστράπτον φως και αισθανόταν να είναι πλημμυρισμένος από μια εσωτερική
ειρήνη.
Γύρισε
στο Görlitz
όπου έμαθε την τέχνη του υποδηματοποιού. Εκεί παντρεύτηκε
και απέκτησε τέσσερις γιούς. Το 1600 είχε πάλι μια μυστική εμπειρία. Καθώς οι
ακτίνες του ήλιου έπεφταν πάνω σε μια μεταλλική κανάτα ακτινοβολούσε περίεργα
το φως και έκανε διάφανα τα πάντα γύρω
του και, όπως έλεγε, είχε την ενόραση μιας
εσωτερικής μυστικής δύναμης που κινεί τα πάντα. Αυτή η εμπειρία ήταν καθοριστική
για τις απόψεις του σχετικά με την ψυχή του κόσμου και την εσωτερική ενότητα
των πάντων. Επί δέκα χρόνια δούλευε μέσα του τις μυστικές αυτές εμπειρίες
μέχρι που μια νέα εμπειρία τον βοήθησε
να οργανώσει τις σκέψεις του. Από τότε άρχισε να γράφει. Για τα κείμενά του,
όμως, δέχθηκε αυστηρή κριτική από τον Λουθηρανό επίσκοπο της πόλης.
Σημαντικός
σταθμός στη ζωή του ήταν η συνάντησή του με έναν γιατρό αλχημιστή, τον Dr. Waltasar
Walter, διευθυντή του χημικού εργαστηρίου του πριγκιπάτου
της Βρέμης που ταξίδεψε στην Ανατολή όπου έμαθε τη φιλοσοφία του Πλάτωνα για
τις ιδέες και άκουσε για το Γνωστικισμό. Ήταν οπαδός του Παρακέλσου και γνώριζε
αλχημεία και αστρολογία. Και όλα αυτά τα μετέδωσε στον Jakob Boehme.
Όταν αυτός άκουσε για τις ιδέες
του Πλάτωνα και μάλιστα την ελληνική λέξη «ιδέα» άστραψε από χαρά και είπε ότι
αυτή η λέξη του ξύπνησε την εικόνα μιας ωραίας, καθαρής και ουράνιας παρθένου
και υπεργήινης θεάς[2]. Την ανώτερη αυτή ιδέα την ονόμασε Σοφία. Σε
αυτή, πίστευε, ότι ενυπάρχουν οι λόγοι όλων των όντων που έγιναν κτιστά δημιουργήματα
με την επενέργειά της μέσα στον κόσμο. Αυτή είναι δημιούργημα του Θεού που όταν
περιβάλλεται με την ύλη παίρνει κοσμική διάσταση. Η ύλη είναι το ένδυμα και το
σώμα της Σοφίας του Θεού.
Η
Σοφία είναι η μητέρα όλων των όντων. Μέσα σε αυτήν, όπως σε μια εικόνα,
υπάρχουν ο Ουρανός, τα άστρα, τα στοιχεία, η γη και όλα όσα ζουν και αναπνέουν.
Αυτή είναι η μητέρα στην οποία ενεργεί ο πατέρας, η μητέρα όλων των όντων η
οποία με τη βοήθεια του αγίου Πνεύματος γεννά και δημιουργεί όλα με το γενηθήτω του Λόγου.
Σε ένα από τα βιβλία του[3]
αναφέρει ότι του εμφανίστηκε η Σοφία ως
ωραία γυναίκα με την οποία είχε μυστικές εμπειρίες[4]. Από
τότε όλο και περισσότερο έγραφε για τη Σοφία του Θεού στηριγμένος στις μυστικές
του εμπειρίες αλλά και στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης που έχουν σοφιολογικό
περιεχόμενο. Εκείνη τη λέξη ἀπόρροια από το στίχο
Σοφ. Σολ. 7,25β τῆς
τοῦ παντοκράτορος δόξης ἀληθινῆς την
κατανόησε ως απορροή κατά τον νεοπλατωνικό Πλωτίνο.
Σχετικά με τη Μητέρα του
Χριστού γράφει ότι η Σοφία του Θεού ενσαρκώθηκε στην Μαριάμ, δηλαδή η Παναγία
είναι η σαρκωμένη Σοφία του Θεού
Πιο συγκεκριμένα αναφέρει ότι
«πριν να δημιουργηθεί ο Ουρανός και η γη ήταν η Σοφία του Θεού ως παρθένος,
καθαρή από κάθε ρυπαρότητα. Αυτή η καθαρή παρθένος αναπαύθηκε στην Μαρία κατά
τη γέννησή της και την έκανε καινούργιο άνθρωπο με τα άγια στοιχεία του Θεού.
Γι’ αυτό και είναι η κεχαριτωμένη
ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες και ο Κύριος είναι μαζί της, όπως της είπε ο
Άγγελος»[5]. «Η
Σοφία επιλέχτηκε να σταλεί στην Μαρία για να τη δυναμώσει, ώστε να γίνει ικανή
για να γεννήσει το Χριστό»[6]. Δηλαδή
δεν ήταν η Μαριάμ μια γυναίκα αλλά μια υπερφυσική ύπαρξη. Πόσο επέδρασαν άραγε
όλες αυτές οι απόψεις ενός, ας πούμε, προτεστάντη στη Μαριολογία της Καθολικής
Εκκλησίας αργότερα, όταν τον 18ο και 19ο αιώνα διαμορφώθηκε
το δόγμα για την άσπιλη σύλληψη της Θεοτόκου;
Τα
βιβλία του Jakob Boehme που
πολεμήθηκαν επίμονα από τον ανώτερο κλήρο του Goerlitz δεν
εκδόθηκαν αμέσως μετά το θάνατό του. Η πρώτη έκδοση έγινε το 1651-60 και το
1682. 40 χρόνια μετά το θάνατό του εκδόθηκαν στην Αγγλία τα έργα του μεταφρασμένα
στην αγγλική γλώσσα. Οι απόψεις του επηρέασαν τους Γερμανούς Ιδεαλιστές Fichte, Schelling, Hegel και μέσω
αυτών τους Ρώσους σοφιολόγους, τον Βλαδιμήρ Σολοβιέφ, τον Παύλο Φλωρένσκυ και
τον Σέργιο Μπουλγκάκωφ. Πώς όμως επέδρασαν στους Ρώσους σοφιολόγους;
Ο Βλαδιμήρ Σολοβιέφ
γεννήθηκε το 1853 στο Uskoje
κοντά στη Μόσχα και πέθανε το 1900.
Μεγάλωσε μέσα στη πνευματικότητα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και ως μαθητής
Γυμνασίου πέρασε σε ομάδες ριζοσπαστικού αθεϊσμού. Επέστρεψε όμως στην Ορθόδοξη
ζωή και πνευματικότητα που τον καθόρισε αποφασιστικά στις φιλοσοφικές, μυστικές
και πνευματικές του αναζητήσεις.
Οφείλουμε
να κατανοήσουμε τη ρωσική του ιδιοσυγκρασία. Ως γνήσιος Ρώσος εμπνεύστηκε από
τους ρωσικούς ναούς προς τιμή της Σοφίας του Θεού και από την ευλάβεια του
Ρωσικού λαού που ταύτιζε από παλιά τη λατρεία της μάνας γης με την Παναγία. Η
μάνα γη είτε όταν έλιωναν οι πάγοι πρόσφερε
στο ρωσικό λαό τα προς το ζην είτε τυλιγμένη στους πάγους καταβρόχθιζε τις
δυνάμεις του Ναπολέοντα και του Χίτλερ και γινόταν η προστασία για τη Ρωσία
όπως την προστάτευε και η Παναγία.
Ο
Σολοβιέφ προσπάθησε να προσεγγίσει την έννοια της του Θεού Σοφίας στα κείμενα
της Παλαιάς Διαθήκης και τη χριστιανική παράδοση. Στο Λονδίνο όπου μετέβη σε
ηλικία 22 ετών διάβασε τις απόψεις του Jakob Boehme και των
μαθητών του από τις οποίες και επηρεάστηκε καθοριστικά. Είχε και αυτός ενοράσεις
της Σοφίας ως γυναίκας για την οποία έγραφε ποιήματα και τη λάτρευε.
Μια ενόραση είχε στα εννιά του χρόνια, μια στο Λονδίνο και μια άλλη στις
Πυραμίδες της Αιγύπτου.
Πίστευε
ότι η Σοφία είναι η παγκόσμια και
ατομική βάση κάθε ύπαρξης και η παγκόσμια λογική ψυχή της ανθρωπότητας και όλων
των δημιουργημάτων. Έβλεπε τη σχέση της Παναγίας με τη Σοφία του Θεού στις
ρωσικές εικόνες από το Κίεβο και το Νόβγκοροδ.
Η
εικόνα αυτή είναι από το Κίεβο. Η Σοφία
ωκοδόμησε τον οίκον αυτής από τις Παρ. 9,1 όπου κεντρικό πρόσωπο είναι η
Βρεφοκρατούσα. Βέβαια το κείμενο αυτό που διαβάζεται συνήθως στον Εσπερινό των θεομητορικών εορτών σημαίνει ότι
η Σοφία που είναι ο Χριστός οικοδόμησε τον οίκον αυτού, δηλαδή τη μητέρα του
Μαριάμ από την οποία πήρε την ανθρώπινη φύση.
Παρατηρείστε την εικόνα αυτή
που φέρει τον τίτλο «η Σοφία του Θεού» και προέρχεται από την Αγία Σοφία στο Νόβγκοροδ. Στην πρωτότυπη
εικόνα της αναφέρεται ότι η κεντρική μορφή είναι ο Μεγάλης Βουλής Άγγελος.
Είναι μια μορφή δέησης όπου στη θέση του
Ιησού βρίσκεται αυτή η μορφή που όπως μας δίδασκε επίμονα ο πατήρ
Ρωμανίδης είναι ο άσαρκος Λόγος του Θεού
που εμφανίζεται ως άγγελος να μιλά στο Μωυσή στη φλεγόμενη Βάτο ή με τους τρεις
αγγέλους στη φιλοξενία του Αβραάμ. Το θέμα όμως είναι ότι η εικόνα αυτή δεν
ονομάζεται στη ρωσική παράδοση Μικρή Δέηση αλλά η του Θεού Σοφία.
Προσέξτε, όμως, πως αυτή
σήμερα ερμηνεύεται από δυτικούς μελετητές[7] που
βλέπουν στον μεγάλης βουλής άγγελο σύμφωνα με τη δική τους παράδοση την Μαρία
ως Μητέρα της καλή βουλής: Στο κέντρο έχουμε, λένε, τον άσαρκο Λόγο με την
εικόνα του Ιησού μέσα σε κυκλική δόξα και
κάτω δεν είναι ένθρονος ο άγγελος Θεού αλλά η του Θεού Σοφία. Η Μαρία Θεοτόκος
στα αριστερά που φέρει τον Ιησού στο στήθος της
είναι η σαρκωμένη Σοφία του Θεού και ο Ιησούς στο σώμα της Παναγίας πάλι
σε κύκλο είναι ο σαρκωμένος Λόγος του Θεού. Στα αριστερά ο Ιωάννης Πρόδρομος
καταθέτει τη μαρτυρία του με το ειλητάριο για αυτή την παράσταση.
Ο
Σολοβιέφ σε μια εισήγησή του αναφέρει για αυτή την εικόνα: Ποια είναι αυτή που
ως βασίλισσα κάθεται στο θρόνο. Αυτή είναι η Σοφία, η αληθινή, καθαρή και
ιδανική ανθρωπότητα που ενώνει τα πάντα και ως η ψυχή της φύσης μένει ενωμένη
αιωνίως με το Θεό και με την εν χρόνω δημιουργία του Θεού.
Κάνει
εντύπωση πως ενώ η αφαιρετική ικανότητα
της ελληνικής φιλοσοφίας είχε την ωριμότητα να υπερβαίνει το μύθο με το λόγο και
να απομυθοποιεί γυναικείες και ανδρικές θεότητες και έτσι να συναντά την
Ιουδαϊκή σκέψη, εδώ ο άνθρωπος φαίνεται ανώριμος διότι έχει ανάγκη από παραστάσεις
και μάλιστα γυναικείων μορφών που θέλει να τις βλέπει σε οράματα και έπειτα να
τις προβάλει στην Παναγία.
Ο Παυλος Φλωρένσκυ που μαθήτευσε στον Σολοβιέφ διατυπώνει τις ίδιες
απόψεις. Γεννημένος στην Τυφλίδα της Γεωργίας από Ρώσο πατέρα και γεωργιανή
μητέρα έζησε από το 1882-1937 όπου χάθηκαν τα ίχνη του στη Σιβηρία. Σπούδασε
μαθηματικά και βιολογία και μελέτησε τους πατέρες της Εκκλησίας και τους
Έλληνες φιλοσόφους.
Δέχεται
και αυτός την άποψη του Jakob
Boehme ότι η Παναγία
είναι η σαρκωμένη Σοφία του Θεού. Γράφει σχετικά ότι η Σοφία του Θεού
είναι η προσωπική Παρθενία δηλαδή εκείνη η δύναμη που κάνει τον άνθρωπο άγιο. Και
εκείνη που κατεξοχήν έχει αυτή τη δύναμη είναι η Μαρία, γι’ αυτό και αποτελεί την
εμφάνιση της Σοφίας του Θεού, είναι η ενσαρκωμένη Σοφία.(228). Σημειώνει επίσης
τον εξής συλλογισμό: Αν η Σοφία είναι η σύνολη
δημιουργία τότε το κυριότερο μέρος της είναι η ανθρωπότητα. Στην ανθρωπότητα το
σημαντικότερο είναι η Εκκλησία, στην Εκκλησία το κατεξοχήν είναι η ουράνια
Εκκλησία και σε αυτήν το κυριότερο πρόσωπο είναι η Θεοτόκος που πρεσβεύει στον
Υιό της και Κριτή του κόσμου. Συνεπώς,
σημειώνει ταυτίζεται η Σοφία με την Μαρία τη Μητέρα του Χριστού.
Ο Σέργιος Μπουλκάκωφ
αναφέρει επίσης ότι η Μαρία είναι η υποστατική Σοφία μέσα στον κτιστό κόσμο. Ο
Μπουλκάκωφ έζησε από το 1871 μέχρι το 1944. Γεννήθηκε στην περιοχή του Ορέλ και
ο πατέρα του ήταν ορθόδοξος ιερέας. Μαθητής ακόμη της ιερατικής σχολής σε μια εφηβική κρίση στα 16 του χρόνια εγκατέλειψε τη σχολή και
αφού τελείωσε το Γυμνάσιο σπούδασε Οικονομία στη Μόσχα και προσχώρησε στο
Μαρξιστικό κίνημα. Συμπλήρωσε τις σπουδές του στο Βερολίνο και γρήγορα κατάλαβε
ότι ο υλισμός δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου.
Γι’ αυτό στράφηκε στον χριστιανικά θεμελιωμένο σοσιαλισμό και συγχρόνως
σπούδασε φιλοσοφία, θεολογία και συμβολισμό.
Το
1917 κατά τη σύνοδο της Ορθοδόξου Ρωσικής Εκκλησίας συμμετείχε ως εκπρόσωπος
του πανεπιστημίου της Μόσχας. Μέσω της Κωνσταντινούπολης
και της Πράγας διέφυγε το 1924 από τη Ρωσία και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου
διετέλεσε καθηγητής της Δογματικής στον Ορθόδοξο Ινστιτούτο του Αγίου
Σεργίου. Γνώρισε τη Σοφιολογία του
Βλαδιμήρ Σολοβιέφ και του Παύλου Φρωρένσκυ για τους οποίους αποδέχεται ότι
επηρεάστηκαν από τον Jakob
Boehme. Ο ίδιος επίσης εκτιμούσε τον Jakob Boehme ως μεγαλοφυή Γερμανό διανοητή
και τον θεωρούσε πατέρα της σοφιολογίας
στη Δύση.
Ο Σέργιος Μπουλκάκωφ διαμόρφωσε τη δική του σοφιολογία η
οποία δέχθηκε αυστηρή κριτική από την εκκλησία του. Θεωρούσε ότι η πατερική
διδασκαλία που ταυτίζει τη Σοφία του
Θεού με τον Χριστό είναι μονόπλευρη και
εκφράστηκε συμβολικά στην εικονογραφία και τη λειτουργική ζωή. Η Βυζαντινή
θεολογία δεν έδωσε σαφή απάντηση στο θέμα της Σοφίας του Θεού και η θεολογική
της σημασία αποτελεί μυστήριο. Είναι καιρός, γράφει, να αποδικωποιήσουμε τη
συμβολική που κρύβουν οι ναοί της του Θεού Σοφίας και οι σχετικές εικόνες.
Είναι ιστορικό γεγονός και αναντίρρητο, παρατηρεί, ότι οι ναοί της Αγίας Σοφία
στο Βυζάντιο ερμηνεύτηκαν χριστολογικά ενώ στη Ρωσία Μαριολογικά αφού
γιορτάζουν κατά τις θεομητορικές εορτές.
Δέχεται ότι η Παναγία είναι η υποστατική Σοφία στον κτιστό
κόσμο. Ως εκ τούτου αποκτά κοσμολογικά αξιώματα και λειτουργίες. Η έλευση του Αγίου Πνεύματος στον Ευαγγελισμό ανέδειξε
τη Μαριάμ πνευματοφόρο, ικανή να γίνει η μητέρα του ενανθρωπίσαντος Υιού του
Θεού. Αυτή είναι η εικόνα της ανθρώπινης αποκάλυψης του Αγίου Πνεύματος, η
μητέρα της Εκκλησίας και η καρδιά του κόσμου. Ως υποστατική κτιστή Σοφία δεν είναι μόνο το θεμέλιο του κόσμου αλλά και
η δύναμη για τη μεταμόρφωση του κόσμου.
Μια πρώτη βιβλική κριτική που μπορεί να ασκήσει κανείς στις απόψεις του Jacob Boehme και των Ρώσων Σοφιολόγων είναι
ότι εκτός από τα γνωστά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης που αναφέρονται στη Σοφία
του Θεού υπάρχει και η σοφιολογία στην Καινή Διαθήκη, τόσο στη διδασκαλία του
Αποστόλου Παύλου όσο και στα Ευαγγέλια. Πρέπει δε να σημειώσουμε ότι οι δύο
Ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς που μας έχουν παραδώσει τις διηγήσεις για την
παιδική ηλικία του Ιησού και μας έχουν ζωγραφίσει κατά μοναδικό τρόπο το
πρόσωπο της Παναγίας είναι αυτοί οι ίδιοι που παραθέτουν τα περί Σοφίας Λόγια.
Και αυτά έχουν αποκλειστικά χριστολογικό και όχι θεομητορικό περιεχόμενο.
Για
τους δύο αυτούς Ευαγγελιστές άλλο θέμα είναι το πρόσωπο της Μαριάμ και οι
ιστορίες της παιδικής ηλικίας του Ιησού και άλλο είναι τα περί Σοφίας Λόγια του
Ιησού. Στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο η θέση της Μαρίας οριοθετείται στο πλαίσιο της
δράσης του Χριστού. Το ένα όριο είναι το πρώτο θαύμα στο Γάμο της Κανά και το
άλλο στη σταύρωση του Ιησού, τότε που ο Ιησούς παραδίδει τη μητέρα του στον
αγαπημένο μαθητή του.
Τα
περί Σοφίας Λόγια έχουν μια συγκεκριμένη δομή σκέψης που ξεχωρίζει στη συνοπτική
παράδοση. Οι ερευνητές βρίσκουν τρία στάδια σύνταξης: Σε πρώτο στάδιο τα λόγια του Ιησού που είναι
διατυπωμένα σε πρώτο πρόσωπο και πρέπει να προέρχονται από τον Ιησού. Έπειτα σε δεύτερο είναι η αντιπαράθεση με τη γενεά ταύτη που φαίνεται ότι αποτυπώνει την αντιπαράθεση
της πρώτης Εκκλησίας με τους Ιουδαίους και στο τρίτο η επερχομένη κρίση που θα ασκηθεί
από τον Υιό του ανθρώπου. Στοιχεία
από την Ελληνική φιλοσοφία και την Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική μαρτυρούν ότι τα λόγια
αυτά εκφράζουν την αντίδραση των
Ελληνιστών της πρώτης Εκκλησίας που ήταν
με τον πρωτομάρτυρα Στέφανο και συνεργαζόταν ειρηνικά με τους εξ Ιουδαίων
πιστούς.
Αλλά
η αισθητική των Ελληνιστών που εκφράζεται με ορισμένους φιλοσοφικούς όρους δεν έχει σχέση ούτε με τον γνωστικισμό
ούτε με ένα μεσοστάδιο που ονομάζεται συνήθως γνωστικίζον. Είναι η μήτρα όπως αναφέρει και ο Martin Hegel
μέσα στην οποία έγινε η πρώτη θεολογική επεξεργασία της πίστης στην αρχαία
Εκκλησία. Δηλαδή η συμβολή των Ελληνιστών στη διαμόρφωση της πίστης ήταν
καθοριστική. Διέθεταν άλλες κατηγορίες εννοιών που τους βοήθησαν να εκφραστούν
για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Και αυτές προέκυψαν από την ελληνική
φιλοσοφία.
Αν
ανατρέξει κανείς στη φιλοσοφία του Πλάτωνα για τις ιδέες που επηρέασαν και τον
Γερμανό Jacob Boehme 16
αιώνες μετά, παρατηρεί τα εξής:
Κατά
την Πολιτεία του Πλάτωνα ο Σωκράτης δεν
τολμά να μιλήσει για την ιδέα του Αγαθού και μάλιστα να της δώσει γυναικεία μορφή, να την οραματίζεται και να
έχει μαζί της διάφορες εμπειρίες. Όλα αυτά ανήκουν πολύ αργότερα στη διδασκαλία
των Γνωστικών. Ο ίδιος ο Σωκράτης αρνείται να μιλήσει για την ιδέα του αγαθού
ενώ οι μαθητές του ζητούν επίμονα να ορίσει το αγαθό όπως όρισε και την ιδέα
της δικαιοσύνης. Στην επιμονή τους αυτή προτιμά να μιλήσει για το έκγονο
του Αγαθού στον ορατό και στο νοητό κόσμο. Για να μιλήσει όμως για το έκγονο
του αγαθού μελετά πρώτα τον άνθρωπο και τονίζει ότι το σημαντικότερο στη ζωή
του ανθρώπου είναι η λειτουργία της όρασης.
Αλλά
η δύναμη της όρασης δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς το φως. Βρίσκει λοιπόν ότι
ο ήλιος που προσφέρει το φως είναι το έκγονο, δηλαδή το παιδί του αγαθού. Αν
αυτό συμβαίνει στον ορατό κόσμο τότε υπάρχει και η αντιστοιχία στο νοητό κόσμο.
Εκεί είναι ο νοητός ήλιος, η αλήθεια που οδηγεί στη γνώση του όντως Όντος. Το
φωτεινότερο μέρος του όντος, το ευδαίμον και το άριστο είναι το αγαθό. Η
αλήθεια και η επιστήμη δεν ταυτίζεται με το αγαθό διότι το αγαθό είναι
μεγαλύτερης αξίας και πέρα από κάθε ουσία 509ΑΒ. Και η παιδεία δεν είναι τίποτε
άλλο παρά η προσπάθεια της περιστροφής του ανθρώπου από το σκοτάδι στο φως του
όντως αγαθού, του αυτοαγαθού.
Πόσο,
λοιπόν, διαφέρει η σκέψη του Jakob
Boehme από αυτή του Σωκράτη και του Πλάτωνα; Και
βέβαια δε λαμβάνει καθόλου υπόψη του την όλη ιστορική διεργασία της συνάντησης
της Ελληνικής φιλοσοφίας με τον Ιουδαϊσμό.
Αυτή
βέβαια συντελέστηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου κατά τα ελληνιστικά χρόνια και
είχε τις αντιδράσεις της και στον Ιουδαϊσμό της Παλαιστίνης με την Αποκαλυπτική
γραμματεία. Αυτή η συνάντηση καταγράφεται στη Σοφία Σολομώντος όπου ο Θεός του
Ισραήλ γίνεται το όντως όν που δημιουργεί το μικρό και το μέγα και είναι αυτός
που ενεργεί με τη Σοφία του σε όλη την ιστορία του Ισραηλιτικού λαού.
Ήδη όμως στη σκέψη των Ελληνιστών υπάρχει η σχέση πατέρα και τέκνου ή του γεννήτορα με το
έκγονό του όπως αναφέραμε. Για τον προφήτη Μαλαχία ο ερχόμενος Μεσσίας ονομάζεται «ο ήλιος της δικαιοσύνης», ενώ για τον
Δευτεροησαΐα ο δούλος του Θεού θα είναι «εις φως Εθνών». Οι Ελληνιστές είναι
μέλη της πρώτης Εκκλησίας και πήραν το μήνυμα ότι ο Ιησούς είναι ο ήλιος της
δικαιοσύνης που φωτίζει κάθε άνθρωπο ερχόμενο εις τον κόσμο. Οι Ελληνιστές
πιστοί στα Ιεροσόλυμα συνεργάζονται με τους Ιουδαίους που έγιναν μέλη της
πρώτης Εκκλησίας και απαιτούν δικαιοσύνη για τα διαπραχθέντα εγκλήματα των
Ιουδαίων κατά των προφητών που κορυφώθηκαν στο μαρτύριο του Ιωάννη και στη
σταύρωση του Ιησού.
Τα δύο αυτά πρόσωπα αναφέρονται το πρώτο Λόγιο περί της
Σοφίας που συναντά κανείς στα συνοπτικά Ευαγγέλια, κατά Ματθαίον και κατά
Λουκά. Ο Ιωάννης και ο Ιησούς
ονομάζονται τέκνα της Σοφίας που απορρίπτονται από τους Ιουδαίους όπως ακριβώς
και οι φιλόσοφοι απορρίπτονται από την πόλη τους ενώ αυτοί πρέπει να την
κυβερνούν.
Μτθ. 11,16-19, «τίνι
δὲ ὁμοιώσω τὴν γενεὰν
ταύτην; ὁμοία ἐστὶν παιδίοις καθημένοις ἐν ταῖς ἀγοραῖς ἅ προσφωνοῦντα τοῖς
ἑτέροις 17 λέγουσιν·
ηὐλήσαμεν
καὶ οὐκ ὠρχήσασθε, ἐθρηνήσαμεν καὶ οὐκ ἐκόψασθε.
«ἦλθεν γάρ Ἰωάννης μήτε ἐσθίων μήτε πίνων καὶ λέγουσιν·
δαιμόνιον ἔχει. 19 ἦλθεν ὁ υἱὸς τοῦ
ἀνθρώπου ἐσθίων καὶ πίνων, καὶ λέγουσιν· ἰδοὺ ἄνθρωπος φάγος καὶ οἰνοπότης,
τελωνῶν φίλος καὶ ἁμαρτωλῶν. καὶ ἐδικαιώθη ἡ Σοφία ἀπό τῶν ἔργων ( πάντων τῶν
τέκνων, Λκ) αὐτῆς.
Στο
επόμενο Λόγιο ο Ιησούς αρχίζει να διακρίνεται από τον Ιωάννη ότι είναι κάτι
περισσότερο από προφήτης. Όταν οι Ιουδαίοι του ζητούν σημάδι για την παρουσία
του, εκείνος αναφέρεται στο σημείο του Ιωνά του προφήτη και τονίζει ότι πλείον
Ιωνά ώδε και πλείον Σολομώνος ώδε.
Ματθ.
12,38-42//Λουκ. 11,29-32.
Καθὼς γὰρ ἐγένετο Ἰωνᾶς τοῖς Νινευῖταις
σημεῖον, οὕτως ἔσται καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου σημεῖον τῇ γενεᾷ ταύτῃ. βασίλισσα
νότου ἐγερθήσεται ἐν τῇ κρίσει μετὰ τῶν ἀνδρῶν τῆς γενεᾶς ταύτης καὶ κατακρινεῖ
αὐτούς, ὅτι ἦλθεν ἐκ τῶν περάτων τῆς γῆς ακοῦσαι τὴν σοφίαν καὶ ἰδοὺ πλεῖον Σολομῶνος
ὦδε. ἄνδρες Νινευῖται ἀναστήσονται
μετὰ τῆς γενεᾶς ταύτης και κατακρινοῦσιν αὐτὴν ὅτι οὐ μετενέοησαν εἰς τὸ κήρυγμα
Ἰωνᾶ, καὶ ἰδού πλεῖον Ἰωνᾶ ὦδε».
Στο άλλο Λόγιο περί Σοφίας, ο
Ιησούς είναι πλέον ο υιός που κανείς άλλος δεν τον γνωρίζει παρά μόνο ο πατέρας,
όπως και τη Σοφία κανείς από τους θνητούς δε τη γνωρίζει παρά μόνο ο Θεός, Ιώβ
28,23. Οὐδὲ τὸν πατέρα τις ἐπιγινώσκει
εἰ μὴ ὁ υἱὸς, όπως και η
Σοφία έχει μια ιδιαίτερη γνώση του Θεού, είναι «μῦστις τῆς τοῦ θεοῦ ἐπιστήμης
καὶ αἱρετὶς τῶν ἔργων αὐτοῦ», Σοφ. Σολ. 8,3. Δηλαδή
ο Ιησούς ως υιός παίρνει τη θέση και το ρόλο της Σοφίας του Θεού.
Ματθ. 11,25-27// Λουκ. 10,21-22.
Ἐν ἐκείνῳ τῷ καιρῷ ἀποκριθείς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν·
ἐξομολογοῦμαί σοι, πάτερ, κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὅτι ἀπέκρυψας ταῦτα
ἀπό σοφῶν καὶ συνετῶν καὶ ἀπεκάλυψας αὐτά νηπίοις· 26 ναὶ ὁ πατήρ, ὅτι οὕτως
εὐδοκία ἐγένετο ἐμπροσθὲν σου. 27 πάντα μοι παρεδόθη ὑπό τοῦ πατρός μου, καὶ
οὐδείς ἐπιγινώσκει τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατὴρ, οὐδὲ τὸν πατέρα τις ἐπιγινώσκει εἰ
μὴ ὁ υἱὸς καὶ ᾧ ἐὰν βούληται ὁ υἱὸς
ἀποκαλῦψαι.
Στο
επόμενο Λόγιο ο Ιησούς παρουσιάζεται ως η Σοφία του θεού που αποστέλλει τους
προφήτες και τους αποστόλους τους οποίους
οι Ιουδαίοι φονεύουν και καταδιώκουν. Το θέμα παραπέμπει άμεσα στην
παραβολή του αμπελώνα, αλλά εδώ λείπει ο
υιός του οικοδεσπότη του αμπελώνα τον
οποίο σκοτώνουν οι κακοί εργάτες. Ο υιός όμως εδώ είναι πλέον ο εξυψωμένος και
αναστημένος Κύριος που ως Σοφία του Θεού μιλά στους Ιουδαίους με αυθεντία. Αυτός
θα έλθει ως κριτής για να αποδώσει δικαιοσύνη. Να ζητήσει το αίμα των προφητών από τη γενεά ταύτη που παραδέχεται ότι είναι
οι απόγονοι όλων αυτών που φόνευσαν τους προφήτες.
49 Διὰ τοῦτο καὶ ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ
εἶπεν·
ἀποστελῶ εἰς αὐτοὺς προφήτας
καὶ ἀποστόλους καὶ ἐξ αὐτῶν ἀποκτενοῦσιν καὶ διώξουσιν,
50 ἵνα ἐκζητηθῇ τὸ αἷμα πάντων τῶν προφητῶν τὸ
ἐκκεχυνόμενον ἀπό καταβολῆς κόσμου ἀπὸ τῆς γενεᾶς ταύτης , 51 ἀπὸ αἵματος Ἅβελ
ἕως αἵματος Ζαχαρίου τοῦ ἀπολομένου μεταξὺ τοῦ θυσιαστηρίου καὶ τοῦ οἴκου·
ναὶ λέγω ὑμῖν
ἐκζητηθήσεται ἀπὸ τῆς γενεᾶς ταύτης.
Στο
τελευταίο Λόγιο ο Ιησούς ταυτίζεται με το Θεό Πατέρα που ως αετός σκέπαζε με τα
φτερά του το λαό του Δευτ. 32,11. Το λαό αυτό που ψάλλει και ελπίζει στο Θεό
σκεπασμένος και ασφαλισμένος κάτω από
τις θεϊκές φτερούγιες, Ψλ. 91,4. Κι όμως
η Ιερουσαλήμ τον απέρριψε και ο Ιησούς παραπονείται γι’αυτό. Η αγαπημένη πόλη
θα μείνει έρημη μέχρι ο λαός να τον αναγνωρίσει, να τον πιστέψει και να τον
αναμένει λέγοντας εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν
ὀνόματι Κυρίου …
« Ἰερουσαλὴμ, Ἰερουσαλὴμ, ἡ
ἀποκτείνουσα τοὺς προφήτας καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτὴν,
ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυνάξαι τὰ τέκνα σου ὅν τρόπον ὄρνις τὴν ἑαυτὴν νοσσιὰν ὑπὸ τὰς
πτέρυγας, καὶ οὐκ ἠθελήσατε. ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν ἔρημος. λέγω δὲ
ὑμῖν οὐ με ἴδητε ἕως ἄν εἴπητε· εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου». Λουκ. 13,34-35//Ματθ.
23,37-39.
Η χριστολογική και όχι
θεομητορική ερμηνεία της Σοφίας του Θεού που μας παραδόθηκαν στα Ευαγγέλια κατά
Ματθαίον και κατά Λουκάν Ευαγγέλιο δεν
είναι προϊόν του Βυζαντίου αλλά συνέχεια της αρχαίας βιβλικής παράδοσης της
Εκκλησίας. Και μάλιστα ανήκει στον αρχικό πυρήνα του κηρύγματος που διαμόρφωσαν
οι Ελληνιστές γύρω από τον πρωτομάρτυρα Στέφανο. Αυτοί που μετά το λιθοβολισμό
του κατέφυγαν στην Αντιόχεια και από εκεί ξεκίνησαν με τον απόστολο Παύλο την
ιεραποστολή στα έθνη. Οι Ελληνιστές γνωρίζουν τη μεγάλη σημασία της παιδείας. Η
παιδεία για τους Έλληνες είναι αυτή που στρέφει τη ψυχή από το σκοτάδι στο φως
της αλήθειας. Αυτή η παιδεία παίρνει άλλες , μεγαλύτερες διαστάσεις στη
μαθητεία του Ιησού που καλεί τους μαθητές του να αναλάβουν το ζυγό του για να
τους οδηγήσει στο φως και στο όντως Ον.
28
Δεῦτε πρὸς με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισμένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς. 29ἄρατε τὸν ζυγὸν μου ἐφ’ ὑμᾶς καὶ μάθετε ἀπ’
ἐμοῦ ὅτι παραΰς εἰμὶ καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ καὶ εὑρήσεται ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς
ὑμῶν· 30ὁ γὰρ ζυγὸς μου χρηστὸς καὶ τὸ φορτίον μου ἐλαφρὸν ἐστιν.
Αλλά
ούτε και η Μητέρα του Ιησού είναι κάποια θεά που μπορεί να συγκριθεί με άλλες
μητρικές θεότητες στη παγκοσμιοποιημένη μας εποχή. Ούτε λόγω της ρωσικής
ιδιοσυγκρασίας που ταυτίζει την Παναγία με τη μάνα γη ούτε και λόγω της
Μαριολογίας της Δύσης.
Η
Μαριάμ είναι μια γυναίκα που κατάγεται από τον οίκο του Δαβίδ. Είναι όμως αυτή
που αξιώθηκε να ενσαρκώσει τη Σοφία του Θεού. Γι’ αυτό και ο απόστολος των
Εθνών της αναγνωρίζει την αρχή και προέλευση της κατά σάρκα γέννησης του Ιησού
με τη περίφημη φράση στην προς Γαλάτας επιστολή «γενόμενον εκ γυναικός».
Είναι
η γυναίκα που έζησε το μυστήριο της ενανθρωπίσεως του Λόγου γι’ αυτό και είναι
η πρώτη των αγίων. Αναδεικνύεται παράδειγμα προς μίμηση για την πνευματική ζωή κάθε χριστιανού. Αυτή
μεσιτεύει για όλους μας. Είναι η προσφορά της ανθρωπότητας και όλης της κτίσης
στο Θεό.
[1] Thomas Schipflinger, Sophia – Maria. Eine ganzheitliche Vision der Schöpfung. Verlag
Neue Stadt München-Zürich.1988, 193-4.
