ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΕΡΟΣ, ΙΔΙΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Εισήγηση στο 8ο Διεθνές Συνέδριο Ορθοδόξου Θεολογίας

Ευχαριστώ, κ. Πρόεδρε, για την ευγενική υποδοχή.

Εὐχαριστῶ τόν φίλο Κοσμήτορα κ. Μιλτιάδη Κωνσταντίνου καί τά ἀγαπητά μέλη τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς γιά τήν πρόσκληση συμμετοχῆς στό παρόν σημαντικό συνέδριο καί ἀνάπτυξης μιᾶς 20σάλεπτης ὁμιλίας, ὅπως ἦταν ἡ ἀρχική πρόταση. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἀκαδημία Κρήτης εὐλογήθηκε νά φιλοξενήσει τήν Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδο, γεγονός τό ὁποῖον αἰσθάνθηκα καί χαρακτήρισα ὡς τῆς Κρήτης Δεύτερη Μεγάλη Πεντηκοστή (βλπ. Πράξ. 2, 11), δικαίως νομίζω.

Ἦταν  ὅμως Πεντηκοστῆς ἑορτή γιά ὅλη  τήν Ἐκκλησία καί ὡς τέτοια εὐλογία θά ἔπρεπε νά εἶχε ἑορτασθεῖ ἀπό τό σύνολο τῶν Ὀρθοδόξων. Ἡ εἰσήγησή μου ἀναφέρεται στήν ΕΓΚΥΚΛΕΙΟ τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου καί συγκεκριμένα στήν ἑνότητα VI, ὅπου διαβάζουμε τά  ἀκόλουθα: “Ἡ Ἐκκλησία ἀντιτίθεται εἰς τήν προκλητικήν ἀπειλήν διά τόν σύγχρονον ἄνθρωπον καί τάς πολιτιστικάς παραδόσεις τῶν λαῶν, τήν ὁποίαν ἐμπερικλείει ἡ παγκοσμιοποίησις καί ἡ ἀρχή τῆς «ἰδιονομίας τῆς οἰκονομίας» …… προτείνει δέ μίαν βιώσιμον οἰκονομίαν, τεθεμελιωμένην εἰς τάς ἀρχάς τοῦ Εὐαγγελίου.” Ἐπειδή φἐρω τήν εὐθύνη για την πρόταση, νά συμπεριλάβει ἡ Σύνοδος στίς διασκέψεις Αὐτῆς καί τή θεωρία της ΙΔΙΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, ὅπως καί ἔπραξε, καί ἐπιπλέον ἐπειδή στά καθ” ἡμᾶς δέν φαίνεται νά ἔχει τύχει ἰδιαίτερης προσοχῆς ἡ θεωρία αὐτή, ἔκρινα χρέος μου νά ἀξιοποιήσω τήν εὐκαιρία τοῦ παρόντος συνεδρίου, προκειμένου νά δοθοῦν, ἔστω καί συνοπτικά, ὁρισμένες πληροφορίες καί νά ἐπισημανθοῦν προβληματισμοί σχετικοί με τη θεωρία αὐτή, χρήσιμοι ἐνδεχομένως καί γιά τή διαμόρφωση  ἑνός νέου ὁράματος γιά τό μέλλον τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογίας, σύμφωνα μέ τήν ἐπιθυμία τῶν ὀργανωτῶν τοῦ Συνεδρίου.

Μέ τόν ὅρο ΙΔΙΟΝΟΜΙΑ έχω μεταφράσει τόν γερμανικό Eigengesetzlichkeit, ὁ ὁποῖος άποδίδεται στήν αγγλική γλώσσα ὡς autonomy–αὐτονομία. Ἰδιονομία  καί αὐτονομία δέν εἶναι μέν ταυτόσημες ἔννοιες, ἀλλά καί στήν ἀγγλική ἀπόδοση τῶν κειμένων τῆς Συνόδου αυτός ὁ ορος χρησιμοποιεῖται και προφανῶς δέν ἔχουμε ἄλλη ἐπιλογή.

Παράδειγμα: Σε πρόσφατη ομιλία του στην Άγκυρα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριος Βαρθολομαίος, μιλώντας στά Αγγλικά, ἀναφέρθηκε, μεταξύ ἄλλων, στήν περί Ἰδιονομίας ἀπόφανση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου καί εἶπε: “It is not possible for the European Union to merely exist as a plan of uniform economic politics and economic development, based on the principle of “autonomy of the economy”. Τά προβλήματα, μέ τά ὁποῖα συνδέεται ἡ Ἰδιονομία, εἶναι πολλά καί, μέ διάφορες διατυπώσεις, ἀνατρέχουν στό βάθος τῶν αἰώνων. Δέν θά παρασυρθοῦμε ὅμως τώρα σέ γλωσσολογικές καί ἱστορικές ἀναλύσεις, καθώς αὐτό πού μᾶς ἐνδιαφέρει, ἐδῶ καί τώρα, εἶναι, στόν ἐλάχιστο χρόνο που διαθέτουμε, νά σχολιάσουμε, επί τροχάδην, τή σχέση τῆς ΙΔΙΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ μέ τό “μυστήριον τῆς ἀνομίας” (Β΄ Θεσ. 2,7) πού ἐνεργεῖται στό χῶρο τῆς οἰκονομίας παγκοσμίως, μέ ἰλιγγιωδῶς ἐπιταχυνόμενη ἐπέκταση, ἔνταση καί σκληροκαρδία καί μέ ὁμόρρυθμη ἑδραίωση τῆς παγκοσμιοποίησης, ὅπως ἐπισημαίνει ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος. Οἱ τάσεις, οἱ ἐξελίξεις καί ἡ πρόσφατη κρίση τῆς οἰκονομικῆς κατάστασης στή χώρα μας καί γενικότερα στόν κόσμο, μέ τίς τρομακτικές ἀντιθέσεις μεταξύ σκανδαλώδους πλουτισμοῦ καί ζοφώδους πενίας ἐπαναφέρουν στήν ἐπικαιρότητα μέ αὐξανόμενη ὀξύτητα τό ἐρώτημα: Οἰκονομία μέ ἤ χωρίς ἠθικές ἀρχές καί ἀξίες; Ὅσο περίεργο καί ἄν ἀκούγεται, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι τό ἐρώτημα δέν τίθεται ἀπό λαούς ὑπανάπτυκτων χωρῶν, οἱ ὁποῖοι ἔχουν μάθει νά ζοῦν μέ περιορισμένες ἐλπίδες – ὅσοι καί ὅσο ζοῦν! Τίθεται, μέ αὐξανόμενη ἀγωνία μάλιστα, σέ βιομηχανικά ὑπερανεπτυγμένες χῶρες τῆς Εὐρώπης κυρίως, τῆς Βόρειας Ἀμερικῆς καί σέ λίγες χῶρες τῶν ἄλλων ἠπείρων. Ἰδίως σέ χῶρες τῆς Ἀσίας, οἱ ὁποῖες  ἐπιβάλλουν ἤδη τούς δικούς τους ρυθμούς στήν παγκόσμια οἰκονομία.

Στό ἐρώτημα, λοιπόν, Οἰκονομία μέ ἤ χωρίς ἠθικές ἀρχές καί ἀξίες, οἱ ὀπαδοί τῆς ΙΔΙΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ἀπαντοῦν χωρίς συστολή: Ἡ Οἰκονομία διέπεται ἀπό δικούς της νόμους καί κανόνες, γραπτούς ἤ ἄγραφωους, ἱερούς ἤ καί ἀνίερους, ἀναγνωρισμένους ἤ μή. Νόμους πού δέν ὑποτάσσονται σέ ἐξουσίες, ἔστω καί ἄν αὐτές θεωροῦνται ὑπέρτερες, οὔτε ὑπακούουν σέ κανόνες Ἠθικῆς καί ἀξίες φιλοσοφικῆς ἔμπνευσης, θρησκευτικῆς ἐπιταγῆς, πολιτικής ἀξίωσης ἤ ἄλλης   σκοπιμότητας. Διότι, ἔτσι λέγουν καί πράττουν: Ὑπέρτατο πάντων εἶναι τό συμφέρον τῆς Οἰκονομίας, δηλαδή τό  κέρδος! Αἰτιολογία: Μόνον ἡ ὀμαλή λειτουργία τῆς Οἰκονομίας διασφαλίζει τήν κοινωνική εἰρήνη, εὐημερία καί προκοπή. Ἐρώτημα: Πότε θεωρεῖται ὀμαλή ἡ λειτουργία τῆς Οἰκονομίας; Ἀπάντηση τῆς θεωρίας τῆς Ἰδιονομίας: Ὅταν εἶναι ἀνεμπόδιστη ἡ ἐπιδίωξη καί ἀσφαλής ἡ ἐπίτευξη τοῦ κέρδους. Αὐτός εἶναι ὁ σκοπός, πού, κατ” ἐξοχήν στό χῶρο τῆς Οίκονομίας, “ἁγιάζει τά μέσα”, ἔστω καί ἄν ἐξαγοράζει συνειδήσεις, διαφθείρει ἀνθρώπους καί θεσμούς. Ἀκόμη καί τόν ἱερό θεσμό τῆς δικαιοσύνης. Ἡ ὁποία, ἔτσι λέγεται, ἀκριβῶς γι” αὐτό δέν στέλνει ὅσους ἔπρεπε στή φυλακή, καθώς ἀποδεικνύονται διεθνῶς ἀνεπαρκή τά ὅποια μέτρα θωράκισης ἀπό τίς πλεκτάνες τῆς διαφθορᾶς. Λοιπόν, ἡ ἐπικυριαρχία τοῦ Οἰκονομικοῦ ἐπί τοῦ Θεσμικοῦ, τῆς Δικαιοσύνης π.χ., θριαμβεύει. Θά μποροῦσε λοιπόν νά πεῖ κανείς, πώς ἡ ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη ὑποκλίνεται πλέον ἀναγκαστικά στήν τυραννία τοῦ Μαμωνά τῆς ἀδικίας (Λουκ. 16,9).

Τά προβλήματα, στά ὁποῖα μόνον ἀκροθιγῶς ἀναφερθήκαμε, καταδεικνύουν σαφῶς, πόσον εὔστοχη καί δικαιολογημένη ὑπῆρξε ἡ ταυτόχρονη ἀναφορά τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου στήν Ἰδιονομία τῆς Οἰκονομίας καί στήν Παγκοσμιοποίηση ὡς μιά, τρόπον τινά, δι” ἀλληλοπεριχωρήσεως σύγχρονη δοκιμασία ὁλόκληρης πιά τῆς ἀνθρωπόητας.

Ἄν ἀνοίξετε τό Λεξικό  θά πρσέξετε ὅτι πρίν ἀπό τή λέξη ἀδηφάγος τίθεται ἡ λέξη Άδης! Γράφει ὁ Μἐγας Βασίλειος: “Ὁ ἅδῃς οὐκ εἶπεν, Ἀρκεῖ, οὐδὲ ὁ πλεονέκτης εἶπἐ ποτε, Ἀρκεῖ.”

Προσοχή ὅμως, παρακαλῶ: Θά ἦταν παρανόηση μεγάλη, ἄν ἀπό τά λεχθέντα ἐν σπουδῇ, προκύψει τό συμπέρασμα, ὅτι ὁλόκληρος ὁ κόσμος πού ἀσχολεῖται μέ τήν Οἰκονομία ὑποτάσσεται στήν Ἰδιονομία! Ἀπελθέτω ἀπ” ἐμοῦ ἡ βλασφημία! Δέν λείπουν, εὐτυχῶς, οἱ παράγοντες τῆς Οἰκονομίας, οἱ ὁποῖοι, καίτοι δέν ἀκολουθοῦν τίς ἀξιώσεις τῆς Ἰδιονομίας, καί οἱ ἴδιοι εὐημεροῦν καί  τούς πένητες δέν ἀντιπαρέρχονται. Οὔτε εἶναι ὅλων τῶν χωρῶν ὅλοι οἱ σχετικοί μέ τήν οἰκονομία νόμοι διαρκῶς καί παντελῶς ἀνεφάρμοστοι.

Μιλοῦμε γιά τή θεωρία τῆς Ἰδιονομίας, τήν ὁποία καλῶς συνέδεσε ἡ Σύνοδος μέ τήν παγκοσμιοποίηση, ἐπισημαίνοντας τους κινδύνους πού ἐμπεριέχει αὐτός ὁ δεσμός καί ἀντιπροτείνοντας ὡς πυξίδα τόν Κυριακόν λόγον «οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος» (Λουκ. δ’, 4), μέ τή διευκρίνηση ὅτι “ἡ Ἐκκλησία δέν συνδέει τήν πρόοδον τοῦ ἀνθρωπίνου γένους μέ μόνην τήν ἄνοδον τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου ἤ μέ τήν οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν εἰς βάρος τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν.”

Καί μιά παρατήρηση, ὡς ἐκ περισσοῦ φαντάζομαι:

Ἡ Εγκύκλειος τῆς Συνόδου ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος σύνοψης τῶν βασικῶν κειμένων, στά ὁποῖα καί κυρίως στό περί τῆς ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῷ κόσμῳ γίνονται ἐκτενέστερες ἀναφορές στα προβλήματα πού ἀναφέραμε.

Τελειώνοντας, επιτρέψατε, παρακαλῶ, νά ἀνταποκριθῶ μέ λίγες σκέψεις στην ἐπαινετή ἐπιθυμία τῶν ὀργανωτῶν τοῦ Συνεδρίου, νά ἐπικαλεσθοῦν τή συνδρομή τῶν συνέδρων στήν ἐπισήμανση ζωτικῶν προτεραιοτήτων τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας στό ἄμεσο καί στό ἀνθρωπίνως ὁρατό μέλλον.

Ἀντιπαρέρχομαι, ὡς αὐτονόητο, τό πρῶτο μέλημα, δηλαδή τήν ὑποχρέωσή μας, τῶν Ὀρθοδόξων θεολόγων, νά συνδράμουμε τήν πρόσληψη τῶν ἀποφάσεων τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου ἀπό τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας. Αυτή είναι μιά ζωτικῆς σημασίας ποιμαντική ὑποχρέωση, ἡ ὁποία, καίτοι εἶναι στενότατα  συνδεδεμένη μέ τό συνοδικό λειτούργημα, ἐλάχιστα φαίνεται νά ἀπασχολεῖ τή διοίκηση τῶν Ἐκκλησιῶν μας. Δυστυχῶς! Ἀπό τή σκοπιά τῆς εἰσήγησής μου περιορίζομαι στίς ἀκόλουθες προτεραιότητες:

1) Κρίσεις καί ἐπικρίσεις τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν πορεία τῆς Οἰκονομίας, τοπικά καί παγκόσμια, μποροῦν νά εἶναι πειστικές καί ἐπωφελεῖς μόνον  ἐφ” ὅσον οἱ  ἡγεσίες της καί οἱ πιστοί της  ἐνθυμούμεθα ὅτι ὁ Κύριός μας δέν εἶχε “ποῦ τήν κεφαλήν κλίνῃ” (Ματθ. 8,20) καί ἄν τά οἰκονομικά τῆς Ἐκκλησίας εἶναι  ἀπαλλαγμένα ἀπό σκιές!

2) Ἡ θεολογική ἐπιστήμη ὀφείλει νά ἀναδείξει τό μέγεθος καί τήν ἐπικινδυνότητα τῆς ο ὐ τ ο π ί α ς, ὅτι σέ ἕναν κόσμο τῆς σημερινῆς καί μάλιστα τῆς ραγδαίως αὐξανόμενης πλουραλιστικῆς δυναμικῆς, ὁποιαδήποτε Ἐκκλησία θά εἶναι πλέον σέ θέση νά ἐκπληρώνει θεαρέστως τήν ἀποστολή της μ ό ν η, χωρίς τακτική καί ἐπιμελῶς ἑτοιμασμένη πανορθόδοξη συνοδική διαβούλευση, πειθαρχία στό Κανονικό Δίκαιο καί ἀγαπητική συναλληλία, συνεργασία καί συνενόηση στό πνεῦμα καί μέ τά κριτήρια τῆς Μακροδιακονίας, στά εὐρύτερα πλαίσια τῆς Λειτουργικῆς Διακονίας, ὅπως ἔχω παλαιότερα προτείνει.

3) Tό πλαίσιο πού ἔχει ὁρίσει ἡ  Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος γιά τίς σχέσεις μας μέ ἄλλες χριστιανικές Ἐκκλησίες εὐνοεῖ τήν ἀναγκαία πλέον συνεργασία στήν ἀπό κοινοῦ μαρτυρία χριστιανικῶν άρχῶν καί ἀξιῶν πρός ἀντίσταση στήν πολλαπλή δολιότητα καί φθορά. Μόλις π.χ. τήν περασμένη Πέμπτη, 17 Μαΐου, δημοσιεύθηκε σημαντικό κείμενο τοῦ Βατικανοῦ, τό ὁποῖο καλεῖ σέ “Περισσότερο ἔλεγχο τῶν Ἀγορῶν καί περισσότερη Ηθική στίς χρηματιστηριακές ὑποθέσεις.” (Mehr Marktkontrolle und mehr Ethik im Geldwesen). Δέν θά εἶχε καλύτερες προοπτικές ἕνα τέτοιο κείμενο,  ἄν ἦταν μιά εὐρύτερη χριστιανική  ἔκκληση;

Ἡ εἴσοδος τῆς Ἑλλάδας στήν τότε Κοινή Ἀγορά χαιρετίσθηκε ὡς εἴσοδος τῆς Φιλοκαλίας στήν Εὐρώπη. Ἡ ἔνταξη καί ἄλλων κατά παράδοση ὀρθοδόξων χωρῶν στήν Εὐρωπαϊκή Ἔνωση καί ἡ ἀναμενόμενη προσθήκη περισσοτέρων, εἶναι ἀνάγκη νά συνοδευθεί ἀπό τή θεολογική ἐπιστήμη καί τή διαλογική θεώρηση ὁρισμένων εἰδικῶν ζητημάτων, ὅπως εἶναι π.χ. σημαντικές προβλέψεις τῆς Συνθήκης τῆς Λισαβόνας, με αναφορά στο ερώτημα, κατά πόσον τηρήθηκαν οι εκεί αναγραφόμενες πρόνοιες καί δεσμεύσεις, προκειμένου νά στηριχθοῦν οι χώρες και οι λαοί-θύματα της πρόσφατης οἰκονομικής κρίσης.

5) Σκέψεις καί προτάσεις, οἱ ὁποῖες κατατίθενται στό συνέδριο, εὔχομαι νά ὁδηγήσουν τόσο σέ στενή συνεργασία τοῦ συνόλου τῶν Ὀρθοδόξων Θεολογικῶν Σχολῶν καί συγγενῶν Ἱδρυμάτων, ὅσο καί στήν ἐπανεξέταση τῆς δομῆς, τῶν προτεραιοτήτων καί τῆς στελέχωσης τῶν Σχολῶν, μέ κριτήριο τά νέα δεδομένα καί τίς ἀνάγκες πού προκύπτουν. Η Ορθόδοξη Θεολογία, προσλαμβάνοντας δημιουργικά τά μηνύματα καί τούς προβληματισμούς τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου, ὀφείλει  νά στηρίζει τή Διοικούσα Ἐκκλησία μέ ἀσφαλεῖς, δηλαδή μέ πιστές στήν εὐαγγελική καί ἁγιοπατερική μας παράδοση ἀπαντήσεις στίς ἑκάστοτε ἐμφανιζόμενες ἀνάγκες καί  προκλήσεις  σέ έναν πλουραλιστικό καί διαρκῶς μεταβαλλόμενο  κόσμο.

Σᾶς εὐχαριστῶ!