ΤΑ ΕΙΚΟΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

                    

Robert Nelson,  Εnglish | Српски

Όπως όλοι οι ιστορικοί της βυζαντινής τέχνης, ανησυχώ για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος και επειδή αδυνατώ να ταξιδέψω λόγω της πανδημίας, ενημερώνομαι για την τωρινή κατάσταση του κτιρίου μόνο από εικόνες στο διαδίκτυο και από φίλους στην Κωνσταντινούπολη, όπως ο David Hendrix, ο οποίος μου έστειλε την παραπάνω φωτογραφία. Τα ψηφιδωτά του ναού έχουν καλυφθεί, ούτως ώστε να μην προσβάλλουν τους μουσουλμάνους κατά την ώρα της προσευχής τους. Δύο βρίσκονται στις κόγχες της αψίδας στο πίσω μέρος του κυρίως ναού, το ένα απεικονίζει την Θεοτόκο και το άλλο μια υπέροχη μορφή αγγέλου.

Το έξοχο βυζαντινό δάπεδο του κυρίως ναού έχει καλυφθεί με χαλιά, αποκρύπτοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο αυτό που οι ελληνικές πηγές αποκαλούν «ποταμούς», δηλαδή τις ζώνες από σκούρα πράσινα μάρμαρα κατά μήκος του ναού. Κάποτε αυτές οι μαρμάρινες ζώνες συνόδευαν τις λιτανείες, όπως τα σημάδια από κιμωλία καθοδηγούν τους χορευτές του μπαλέτου και τους δείχνουν που ακριβώς να στέκονται. Βλέποντας αυτές τις μαρμάρινες πλάκες στο μουσείο της Αγίας Σοφίας, φανταζόμουν τις μεγαλειώδεις λιτανείες με τον πατριάρχη, τους επισκόπους, τους ιερείς, τους διακόνους και τα μέλη του χορού που εκτείνονταν κατά μήκος του κυρίως ναού λίγο πριν εξέλθουν για να συνεχίσουν τη λιτανεία κάπου αλλού στην Κωνσταντινούπολη. Έμαθα για τους μαρμάρινους «ποταμούς» και τη λειτουργική τους χρησιμότητα από διάφορους ερευνητές της αρχιτεκτονικής και λειτουργιολόγους. Μερικοί έχουν πράξει παραπάνω για να αναπαραστήσουν τον ναό όπως ήταν κατά τη βυζαντινή εποχή. Εδώ θα ήθελα να αναφέρω το έργο της Μπισέρα Πέντσεβα, η οποία μαζί με τους συναδέλφους της κατάφερε μέσω ενδελεχούς επιστημονικής έρευνας να ανασυστήσει τις ακουστικές αντηχήσεις του ναού. Λαμβάνοντας υπόψη τα ακουστικά χαρακτηριστικά του χώρου και τις παραπάνω έρευνες, η Cappella Romana ηχογράφησε ύμνους της εορτής της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, οι οποίοι «μιμούνταν» την ακουστική της Αγίας Σοφίας. Καθώς γράφω αυτή τη στιγμή ακούω την ηχογράφηση και νιώθω ότι βρίσκομαι στην Κωνσταντινούπολη.

Γράφω από το Νιου Χέιβεν του Κονέκτικατ, μια μέρα πριν τα Χριστούγεννα στην περίεργη εποχή των διαδικτυακών ιερών ακολουθιών. Δεν έχω πάει στον ναό του Χριστού (Επισκοπαλιανή Εκκλησία) στο Νιου Χέιβεν από τον Μάρτιο, αλλά παρακολουθώ τις ιερές ακολουθίες διαδικτυακά και αυτό θα κάνω και απόψε. Έχω συνηθίσει να φαντάζομαι ότι βρίσκομαι εκεί καθώς τις παρακολουθώ. Διαβάζω το βιβλίο Εικόνες και Λειτουργία: Ανατολή και Δύση (επιμέλεια Nicholas Denysenko) με διάφορα δοκίμια αφιερωμένα στα λειτουργικά σκεύη. Τα σημαντικότερα κείμενα προέρχονται από τις αποφάσεις της Έβδομης Οικουμενικής Συνόδου (787), της τελευταίας Οικουμενικής Συνόδου που αναγνωρίστηκε από την αδιαίρετη Εκκλησία. Παραφράζοντας τη Σύνοδο, θα έλεγα ότι οι καλλιτέχνες είναι υπεύθυνοι για τη δημιουργία εικόνων σε οποιοδήποτε μέσο που θεωρείται χρήσιμο, αλλά η Εκκλησία καθορίζει το περιεχόμενο και το νόημα αυτών των εικόνων. Οι ερευνητές έχουν αναπτύξει περαιτέρω αυτή την ιδέα, προσθέτοντας ότι οποιοδήποτε αντικείμενο προορισμένο για λατρευτική χρήση, αποκτά το πλήρες νόημα του με τη συμμετοχή του πιστού ή του θεατή. Μια εικόνα που δεν προορίζεται για λατρευτική χρήση είναι απλά ένα ζωγραφισμένο κομμάτι ξύλου. Η εικόνα συνεπάγεται ένα δίκτυο πιστών, άλλες εικόνες, καθώς και το απεικονιζόμενο ιερό πρόσωπο.

Τι σχέση έχει αυτό με την Αγία Σοφία ; Ο ναός χτίστηκε την Εποχή του Ιουστινιανού σε μια πενταετία (532-537), το κτίριο, οι ιερές τελετές και οι πιστοί σύντομα περιβλήθηκαν από πνευματικούς ιστούς που έπλαθαν και ανέπλαθαν τον ναό και τους ίδιους. Γνωρίζουμε ότι τον 10^ο αιώνα αυτός ο ναός συνετέλεσε με ουσιαστικό τρόπο στον εκχριστιανισμό των Σλάβων, όταν απεσταλμένοι του πρίγκηπα Βλαδίμηρου του Κιέβου, ο οποίος ήταν ειδωλολάτρης, ήρθαν στην Κωνσταντινούπολη και παρευρέθηκαν με τον αυτοκράτορα σε μια νυχτερινή Θεία Λειτουργία στη Μεγάλη Εκκλησία. Οι Ρώσοι είδαν τους τεράστιους θόλους, διακοσμημένους με χρυσά ψηφιδωτά να αστράφτουν και να ζωντανεύουν από τα χιλιάδες κεριά και τα καντήλια που τρεμόσβηναν. Κοίταξαν και οσμίστηκαν τα σύννεφα από το θυμίαμα, άκουσαν τις ψαλμωδίες να αντηχούν στους χώρους του εντυπωσιακού ναού και έμειναν συγκλονισμένοι. Επιστρέφοντας στην πατρίδα τους ανέφεραν ότι όταν βρέθηκαν στην Αγία Σοφία δεν ήξεραν «αν ήταν στον Ουρανό ή στη γή […] Γνωρίζουμε μόνο ότι ο Θεός κατοικεί με αυτούς τους ανθρώπους,  και οι ιεροτελεστίες τους είναι ανώτερες από τις τελετές άλλων λαών». Εν συνεχεία ο Βλαδίμηρος αποφάσισε να βαπτιστεί Ορθόδοξος και διέταξε την οικογένεια και το λαό του να πράξουν το ίδιο.

Ένας ορθόδοξος ιερέας μου είπε κάποτε ότι όταν πηγαίνει στην Αγία Σοφία εμπνέεται να προσευχηθεί. Αυτό μου θυμίζει το ερμηνευτικό σχήμα που ανέφερα παραπάνω, τον πιστό, ένα μέσο για την προσευχή –μια εικόνα ή έναν ναό– και την θεότητα, τον Χριστό, τη Θεοτόκο ή τους Αγίους, στους οποίους προσεύχεται. Η Αγία Σοφία δεν αποτελεί χριστιανικό ναό εδώ και αιώνες και από αυτή την άποψη τίποτα δεν άλλαξε το 2020. Η μετατροπή του σε μουσουλμανικό τέμενος, εάν δεν οδηγήσει στη φθορά του, μικρή μόνο διαφορά έχει σε χριστιανική προοπτική. Μπορούμε ακόμη να περιβάλλουμε το ναό μέσω των δικτύων της προσευχής και της πίστης, δεξιότητες που μάθαμε κατά την πανδημία. Γι’ αυτό, παρόλο που δεν μπορώ να πάω στην Κωνσταντινούπολη και να επισκεφτώ την πιο αγαπημένη μου εκκλησία σε όλον τον κόσμο, μπορώ να είμαι εκεί νοερά και να βρω εικόνες της που να διεγείρουν τη φαντασία. Εκτός από διάφορα βιβλία για την Αγία Σοφία που μπορεί να έχετε, προτείνω τον εξαιρετικό ιστότοπο του David Hendrix Η Βυζαντινή Κληρονομιά, στον οποίον θα δείτε και τα ψηφιδωτά της Θεοτόκου και του αγγέλου που ανέφερα παραπάνω. Καθώς παρακολουθείτε τη Θεία Λειτουργία της ενορίας σας ή κάποιου άλλου ναού μέσω διαδικτύου, μπορείτε να μεταφερθείτε νοερά στην Μεγάλη Εκκλησία και κατ’ αυτόν τον τρόπο να ενωθείτε με αυτά τα δίκτυα της πίστης που κάποτε μεταμόρφωσαν το κτίριο και συνεχίζουν να το μεταμορφώνουν.

---

Ο Robert Nelson είναι καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στην έδρα Robert Lehman του Πανεπιστημίου του Γιέιλ.

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.