ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΥ:«Ο ΕΠΑΝΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ: ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ».

 

Μετά από τιμητική και φιλάδελφο πρόσκληση του Σεβ. Μητροπολίτου Αυστρίας κου Αρσενίου επισκέφθηκε την Ιερά Μητρόπολη Αυστρίας ο Πανιερ. Μητροπολίτης Φαναρίου κος Αγαθάγγελος, Γενικός Διευθυντής της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, για να συμμετάσχει στο τριήμερο εκδηλώσεων της Ιεράς Μητροπόλεως Αυστρίας για την επέτειο 100 χρόνων από της Μικρασιατικής Καταστροφής και με την ευκαιρία αυτή να μιλήσει στην ιερατική σύναξη των κληρικών της Αυστρίας και Ουγγαρίας.

Το βράδυ της Παρασκευής τελέσθηκε ιερά αγρυπνία στον Καθεδρικό Ναό Αγίας Τριάδος Βιέννης, προεξάρχοντος του Θεοφ. Επισκόπου Απαμείας κου Παϊσίου, και έψαλε με κατάνυξη ο βυζαντινός χορός της Μητροπόλεως.

Το πρωί του Σαββάτου τελέσθηκε Θεία Λειτουργία και μετά ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης Φαναρίου εισηγήθηκε το θέμα «Ο επανευαγγελισμός του πληρώματος της Εκκλησίας: σκέψεις και προοπτικές». Ακολούθησε γόνιμη και εποικοδομητική συζήτηση για τα ποιμαντικά και κατηχητικά θέματα που απασχολούν τον Ελληνισμό της Διασποράς, το εν γένει ορθόδοξο ποίμνιο και τους Κατηχουμένους. Το έργο των ιερέων είναι πολύπλευρο και πολυποίκιλο. Καθημερινά τελείται η Θεία Λειτουργία, ποιμαντικές δραστηριότητες για όλες τις ηλικίες, σχολή βυζαντινής μουσικής, χορωδία, πολιτιστικές δράσεις, διακονία στα νοσοκομεία, ομάδες μετάφρασης λειτουργικών και κατηχητικών κειμένων, αναστηλώσεις ναών, νέες ενορίες, νέοι κληρικοί. Θαυμαστή η προσέλευση των Χριστιανών και ιδιαίτερα των νέων ανθρώπων.

Παραθέτουμε στη συνέχεια την εισήγηση του Πανιερωτάτου:

«Σεβασμιώτατε ἅγιε Αὐστρίας, Θεοφιλέστατε ἅγιε Ἀπαμείας, σεβαστοί μου Πατέρες καί Αδελφοί,

Μοῦ χαρίσατε σήμερα μιά εὐλογημένη εὐκαιρία, μιά πο-λύτιμη βιωματική ἐμπειρία, προσφέροντάς μου τήν δυνατότητα διά τῆς εὐγενοῦς, τιμητικῆς καί φιλαδέλφου προσκλήσεώς σας, νά χαρῶ αὔριο μαζί σας τήν χαρά τῆς λειτουργικῆς συνάξεως προοίμιο τῆς ὁποίας εἶναι καί ἡ παροῦσα ἱερατική σύναξη τῶν ἀδελφῶν καί ἠγαπημένων κληρικῶν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς σας. Γιά τόν λόγο αὐτό εἶμαι ἐν εὐχαριστία πολλῇ εὐγνώμων στήν ἀγάπη σας. Μοῦ δίδετε σήμερα τήν δυνατότητα νά εἶμαι πλησίον σας, νά σᾶς γνωρίσω, νά ἴδω τά τίμια πρόσωπά σας, νά μοιρασθῶ μαζί σας ἀγωνίες καί προβληματισμούς, ἐλπίδες καί προσδοκίες. Αὐτό τό μοίρασμα δέν εἶναι ἁπλῶς εὐθύνη. Εἶναι συν-εὐθύνη. Εἶναι μαθητεία. Εἷναι ἄσκηση στήν ἀγάπη. Εἶναι διδαχή. Εἶναι συμμετοχή στόν ἰδικό σας ἀγώνα στήν το-πική Ἐκκλησία τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Αὐστρίας μέ τήν πλού-σια ἱστορία καί συμβολή στά ἱερά, τά ὅσια, τήν ἱστορία τοῦ Γέ-νους καί τῆς Εὐρώπης.

Ἡ ποιμαντική σας ἐγρήγορση, ἡ προφητική σας ἀνησυ-χία, Σεβασμιώτατε, ἀνέθεσε στήν ταπεινότητά μου νά εἰσηγη-θῶ στούς τίμιους συνεργάτες σας ἕνα θέμα ζωντανό καί ἐπί-καιρο, ὑπό τόν τίτλο: «Ὁ ἐπανευαγγελισμός τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας - σκέψεις & προοπτικές». Ἕνα θέμα τό ὁποῖο δέν ἐξαντλεῖται ποτέ, ἀφοῦ εἶναι μία διαρκής μεταμορφωτική καί σταυροαναστάσιμη πορεία πρός τά ἔσχατα μέχρι τά τέλη τῆς ζωῆς μας πού ὡς ποιμένες θά κλείσουμε τά μάτια μας καί θά πορευθοῦμε τήν ὁδό πρός τόν οὐρανό.

Ὅσα λεχθοῦν, χωρίς καμία διάθεση πρωτοτυπίας ἤ σοφίας, δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά μία ὑπόμνηση ὅλων ὅσων ἐκείνων ἐσεῖς, πατέρες μου, βιώνετε καί ζεῖτε ἐμπειρικά μέσα στήν Ἐκ-κλησία. Διά τοῦτο, παρακαλῶ, νά θεωρήσετε τά λεγόμενα ὡς ἐξομολόγηση καρδίας ἀδελφοῦ πρός ἀδελφούς.

Ἡ διασπορά δέν εἶναι μόνο ἡ ὕπαρξη Ὀρθοδόξων μετα-ναστῶν σέ μή Ὀρθόδοξες χῶρες ἀλλά καί ἡ ἱεραποστολική πα-ρουσία της σέ αὐτές τίς χῶρες . Ὁ ὅρος «διασπορά» ἀπό μία βι-βλική προσέγγιση προέρχεται ἀπό τήν διασπορά τῶν Ἑβραίων μετά τήν Βαβυλώνια αἰχμαλωσία ἤ τῶν Ἐβραιοχριστιανῶν οἱ ὁποῖοι ζοῦσαν ἐκτός Παλαιστίνης. Κοινωνιολογικά ἀναφέρεται στό γεγονός ὅτι ὁμάδα μιᾶς ἐθνικότητας ἐγκαθίσταται δηλώ-νοντας τήν ταυτότητά της σέ τόπο ἐκτός τοῦ παραδοσιακοῦ της περιβάλλοντος . Ὅμως ἡ εὐρέως ἀποδεκτή ἔννοια τῆς λεγόμε- νης Ὀρθόδοξης Διασπορᾶς δέν συνδέεται κανονικά μέ τήν ἐθνικότητα. Ὁρίζεται ὡς κοινότητα τῶν Ὀρθόδοξων Χριστια-νῶν πού ζοῦν ἐκτός τῶν ἐδαφῶν τῶν ἐθνοτοπικῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν.

Στή Διασπορά, πρέπει νά ἐπικρατεῖ ἡ συνείδηση ὅτι ὅλοι οἱ Ὀρ-θόδοξοι Χριστιανοί ἀποτελοῦν μία ὑπερεθνική Ἐκκλησία. Ἡ Ὀρθοδοξία ἐκ φύσεως εἶναι ἔννοια ὑπερεθνική καί αὐτή ἡ ἀλή-θεια πρέπει νά ἐφαρμοσθεῖ σέ ἐνοριακό ἐπίπεδο καί νά ἐκφρα-σθεῖ μέσα ἀπό τό ποιμαντικό ἔργο τῆς κάθε τοπικῆς Ἐκκλη-σίας. Αὐτό ἀποτελεῖ τήν λυδία λίθο, ὥστε μέ τήν καθοδήγηση καί ἐποπτεία τῆς κανονικῆς δικαιοδοσίας νά φανερώνεται ἑνω-μένη καί καρποφόρα ἡ ὀρθόδοξη μαρτυρία. Δέν εἶναι ἐκκλη-σιολογικά ὀρθρό νά ἀναιρεῖται ἡ ἑνότητα τῶν Ὀρθοδόξων σέ μία τοπική Ἐκκλησία μέ κριτήριο τήν ἐθνικότητα τῶν πιστῶν. Αὐτό ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἔντονη πολυαρχία δικαιοδοσιῶν καί τήν διάσπαση. Οἱ περισσότερες αὐτοκέφαλες Ἐκκλησίες, σέ ἀντίθεση μέ τούς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας, ἐπιζητοῦν σχεδόν μία παγκόσμια δικαιοδοσία στήν Διασπορά καί τή θεωροῦν οὐ-δέτερο ἔδαφος . Κατανοῶ, συνεπῶς, τίς διαστάσεις τῆς πα-ρουσίας και τοῦ ἔργου σας πού ἔχουν σκοπό, σύν τοῖς ἄλλοις, νά ἀναπτύξουν μιά ἑνωμένη πανορθόδοξη παρουσία καί δια-κονία πού νά ἐξυπηρετεῖ τίς πνευματικές ποιμαντικές ἀνάγκες ὅλων τῶν Χριστιανῶν, ὅπως εἶναι σαφές, ἀπό τήν ἄποψη κα-νονικοῦ δικαίου, καί ὅτι τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἔχει τήν εὐθύνη καί τόν πρωταρχικό ρόλο νά συντονίσει μέ εὐαισθησία καί λεπτότητα αὐτή τήν ποιμαντική διακονία τῆς περιφρού-ρησης τῆς ὀρθόδοξης πίστης στήν Διασπορά .

Δυστυχῶς, ἡ διολίσθηση τοῦ εὐαγγελισμοῦ σέ προσηλυτι-σμό καί ἡ καταπάτηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς δικαιοδοσίας δέν λαμβάνονται ὑπ’ ὄψιν. Σημασία ἔχει μία ἀχανής terra missio-nis: οἱ ἀναρίθμητοι κάτοικοι τῆς Εὐρώπης, οἱ ὁποῖοι, στό πλαί-σιο τῶν πολλαπλῶν ἐλευθέρων ἐπιλογῶν τους, ἐν ἀγνοίᾳ ἤ ἐν ἐπιγνώσει, ἀπορρίπτουν τόν Χριστό ἤ προσαρμόζουν στό δικό τους μέτρο τήν διδασκαλία τοῦ Θεανθρώπου. Τό γεγονός αὐτό δεν ξέρω ἄν ἀνησυχεῖ τίς ἱστορικές Ἐκκλησίες τῆς Εὐρώπης, οἱ ὁποῖες δηλώνουν τήν ἀνάγκη τῆς ἐκ νέου μαρτυρίας τοῦ Εὐαγ-γελίου. Τόν 21ο αἰώνα καί πάλι ἀπό τήν αρχή, ὅπως τόν 1ο αἰώ-να καί τούς ἑπόμενους δέκα πού ἀκολούθησαν γιά τόν πλήρη ἐκχριστιανισμό τῆς Ευρώπης. Τό ζητούμενο εἶναι ἡ σπορά τοῦ λόγου καί ἡ καλλιέργεια ἑνός πολυσύνθετου χωραφιοῦ, πού χρειάζεται πρωτίστως νά ἀκούσει ἕναν λόγο πού νά ἔχει λίγο ἴσκιο.

Πολύς θόρυβος καί ταραχή ἔγινε καί γίνεται μέ ἀφορμή τήν πανδημία. Δέν γνωρίζω πόσοι σκέπτονται τό αὔριο, τό ἐγ-γύς μέλλον, τό ὅτι εἴμαστε στή φάση τοῦ προλογικοῦ ἐπιπέδου μιᾶς νέας τάξης πραγμάτων, μιᾶς νέας πραγματικότητας. Πολ-λά γράφονται, περισσότερα λέγονται, διάφορα διακηρύσσον-ται, δυστυχῶς, μέ τό χρῶμα τῆς κοινωνικῆς, ἀκόμη καί τῆς θρη-σκευτικῆς καυχησιολογίας. Παρ’ ὅλα αὐτά τό μυστήριο τῆς ἀνομίας ἤδη ἐνεργεῖται στόν κόσμο καί ἡ Ἐκκλησία δέν παύει νά πορεύεται πρός τά ἔσχατα.

Σεβασμιώτατε,

Ὁ ὅρος «ἐπανευαγγελισμός», πού πολύ σοφά μοῦ προτεί-νατε γιά τήν ταπεινή εἰσήγησή μου, νοιώθω ὅτι εἶναι ἕνα ἀγκά- θι γιά τήν χριστιανική συνείδηση πού προκαλεῖ τήν αὐτοσυνει-δησία μας καί τήν αὐτοκριτική μας. Ἐπανευαγγελιζόμαστε τό Εὐαγγέλιο πού ξεχάσαμε ὅτι ἡ Ἐκκλησία τό διαφυλλάτει ἐπά-νω στήν ἁγία Τράπεζα καί τό λιτανεύει γιά ἀσπασμό κατά-μεσίς τοῦ κυριακάτικου ὄρθρου, γιά νά ἀναγγείλει τήν ζωή ἐκ Τάφου; Ἐπανευαγγιζόμαστε κάτι ἤ Κάποιον πού λησμονήσα-με; Καί τί εἶναι αὐτό πού ἀφήσαμε; Τί ἀπωλέσαμε; Τί χάσαμε; Τί χάθηκε; Ἔρχεται στό νοῦ μου ἡ φράση τοῦ ἁγίου Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, ὅτι ἡ μεγαλύτερη ἁμαρτία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἀδια-φορία μας γιά τόν Ἀναστημένο Χριστό.

Στήν ἐποχή μας τίθεται καί πάλι μέσα ἀπό νέες προκλή-σεις, πού δοκιμάζουν τήν αὐθεντικότητα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας αὐτοσυνειδησίας, τό ζήτημα τῆς σχέσης Θεοῦ καί ἀνθρώ-που.

Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά τονίσουμε ὅτι ὁ μεγαλύ-τερος ἐχθρός τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς εἶναι ἡ ἐκκοσμίκευση. Ὁ ἐκκοσμικευμένος ἄνθρωπος περιορίζει τήν θρησκεία σ’ ἕνα κομμάτι τῆς ζωῆς του, ἀνεξάρτητο ἤ χαλαρά συνδεδεμένο μέ τά ὑπόλοιπα. Γι’ αὐτόν ὁ ὁρατός κόσμος ἀποτελεῖ τό φυσικό πεδίο τῆς ζωῆς καί ἡ θρησκεία ἀποτελεῖ τό μέσο τῆς ἐπικοι-νωνίας μέ τό ὑπερφυσικό. Στήν ἐκκοσμικευμένη κοινωνία ὁ τρόπος ζωῆς μπορεῖ μέν νά περιλαμβάνει τήν θρησκεία, ἡ φι-λοσοφία τῆς ζωῆς ὅμως τήν ἀποκλείει. Ἡ ἐκκοσμικευμένη ἀν-τίληψη τοῦ κόσμου ἔχει ταυτισθεῖ, κατά κάποιον τρόπο, μέ τόν σύγχρονο τρόπο ζωῆς. Στήν ἐκκοσμικευμένη ἀντίληψη τῶν ἀνθρώπων ὁ κόσμος δέν ἀποτελεῖ μυστήριο, δέν ἀποτελεῖ μία θεοφάνεια, ἕνα μέσο ἀποκάλυψης τῆς παρουσίας καί τῆς δύ-ναμης τοῦ Θεοῦ. Ἀντίθετα ἀποτελεῖ τό πεδίο δράσης τῶν ἀν-θρώπων καί γι’ αὐτό διέπεται ἀπό δικούς του νόμους καί ἀρχές.

Τό θέμα εἶναι οὐσιαστικό, θεολογικά μεγάλο καί θά μᾶς ἀπασχολήσει στό ἄμεσο μέλλον, στήν ἐσχατολογική μας πο-ρεία, καθότι ἡ πίστη στήν αἰώνια ζωή δέν εἶναι μιά ἰδεολογική βεβαιότητα. Δέν κατοχυρώνεται μέ ἐπιχειρήματα. Εἶναι μιά κί-νηση ἐμπιστοσύνης, ἐναπόθεσης τῶν ἐλπίδων καί τῆς δίψας μας γιά ζωή στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Αὐτός εἶναι πού μᾶς χαρίζει ἐδῶ καί τώρα τόσον πλοῦτο ζωῆς, παρά τίς δικές μας ψυχοσω-ματικές ἀντιστάσεις στήν πραγματοποίηση τῆς ζωῆς (τῆς ὄν-τως ζωῆς πού εἶναι ἀγαπητική αὐθυπέρβαση καί κοινωνία). Αὐτός εἶναι πού μᾶς ἔχει ὑποσχεθεῖ καί τό πλήρωμα τῆς ζωῆς, τήν ἄμεση υἱοθεσία, τήν πρόσωπο-μέ-πρόσω-πο σχέση μαζί Του, ὅταν σβήσουν στό χῶμα καί οἱ ἔσχατες ἀντιστάσεις τῆς ἀνταρσίας μας .

Τό μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου ἀπευθύνεται σέ πολλαπλούς ἀποδέκτες. Σ’ ἐκείνους πού δέν ἔχουν ἐμβαθύνει ποτέ γιά τόν Πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τό κοσμοσωτήριο ἔργο Του. Καί σ’ ἐκείνους πού ἔχουν ἄμεσες ἤ ἔμμεσες χριστιανικές καταβολές καί εἶναι βαπτισμένοι. Εἶναι ὅμως ἀδιάφοροι, χλια-ροί ἤ ἀκολουθοῦν τήν πίστη μέ τήν λογική τοῦ ἐθίμου. Πολλοί γίνονται ἐπικριτές τῆς Ἐκκλησίας. Ἄλλοι ἀποδεικνύονται πολέ-μιοι. Ἄλλοι, ὡς ἀσθενεῖς, δέν μποροῦν νά ἀντιληφθοῦν τήν καθολικότητα τῆς ἀλήθειάς της. Καί κάποιοι, ἔχοντες μία νο-μική σχέση μέ τόν Θεό, προβάλλουν τον διαχωρισμό «ἐμεῖς καί οἱ ἄλλοι». Αὐτό τό γεγονός ὁδηγεῖ στήν ἀπορία: ὄντως πρόκει-ται γιά λαό τοῦ Θεοῦ ἤ γιά ἕνα πετρῶδες χωράφι μέ σπόρους πού ἔχουν νεκρωθεῖ;

Κατανοοῦμε μέ πόνο ὅτι τό χρέος μας εἶναι ὁ εὐαγγε-λισμός καί τῶν ἐγγύς καί τῶν μακράν. Καί ἡ πρόσληψη αὐτοῦ τοῦ ἱεραποστολικοῦ χρέους συνδέεται μέ τήν προσευχή, τά δάκρυα, τήν ἐλπίδα. Τήν ἐλπίδα ὅτι σέ κάθε ἱεραποστολική στιγμή, σέ κάθε ποιμαντική παρουσία, σέ κάθε μαρτυρία, σέ κάθε λόγο ἤ ἀπολογία μας, εἶναι παρών ὁ Παράκλητος.

Πολλά ἀπ' ὅσα γίνονται στήν ἐκκλησιαστική καί κατη-χητική πράξη δείχνουν ὅτι ποιμένες καί ποιμαινόμενοι ἔχουμε, ἴσως, ὑποστεῖ τήν ἐπίδραση μιᾶς ἄλλης μή εὐχαριστιακῆς θεο-λογίας, ἡ ὁποία δέν μᾶς βοηθᾶ νά ζήσουμε τήν εὐχαριστιακή ἐμπειρία τῶν Ἁγίων καί νά κατανοήσουμε ὀρθά τήν δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας. Διότι, ὅταν ἡ Ἐκκλησία γράφει τό Εὐαγγέλιο καί διατυπώνει τό δόγμα ἐκφράζει τό πλήρωμα τῆς νέας ζωῆς πού κρύβεται μέσα της. Γι' αὐτό οὔτε τό Εὐαγ-γέλιο κατανοεῖται ἔξω ἀπό τήν Ἐκκλησία, οὔτε τό δόγμα ἔξω ἀπό τήν λατρεία. Αὐτή ἡ ἐσωτερική ἑνότητα τῆς Ζωῆς καί τῆς Ἀλήθειας εἶναι ἡ δύναμη καί ὁ χαρακτήρας τῆς Ἐκκλησίας.

Προσδοκῶ, αὐτή τήν περίοδο τῆς δοκιμασίας, πού ὁ Θεός ἐπέτρεψε νά ζήσουμε, νά βροῦμε τήν εὐλογημένη εὐκαιρία καί τήν δυνατότητα νά μιλήσουμε καί πάλι στόν λαό μας, στούς Χριστιανούς μας, ὡς μία ἀγαπητική πράξη ποιμαντικῆς καί κατήχησης, οἰκοδομῆς καί καταλλαγῆς, γιά τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Νά ἐπανασυνδέσουμε τήν Θεολογία μέ τήν Εὐχαριστία, διότι αὐτό ἀποτελεῖ τήν ἐγγύηση μιᾶς γνήσιας ἐκ-κλησιαστικῆς βιοτῆς.

Ἡ λειτουργική μας ἔκφραση καί κατάσταση σήμερα, φαί-νεται νά πάσχει ἀπό μιά βαθειά κρίση. Ὄχι ἡ λατρεία καθ' ἑαυ-τή, - διότι ἡ ὀρθόδοξη λατρεία, στό βάθος της, παρέμεινε αὐτό πού ἦταν πάντα - ἀλλά ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο κατανοοῦμε τήν λατρεία καί ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο ὁ κόσμος τήν χρησιμοποιεῖ ἔχει, ὁμολογουμένως, ἀλλάξει βαθειά. Μεταξύ τοῦ σκοποῦ τῆς λατρείας καί τῆς κατανόησής της ὑπάρχει σήμερα μιά διαφορά, ἕνα χάσμα .

Θά πρέπει νά ἀναρωτηθοῦμε, ἐάν μέσα στόν σύγχρονο πολιτισμό καί στόν πλαστό ὀρθολογισμό τοῦ κόσμου, οἱ Χρι-στιανοί βιώνουν τήν Εὐχαριστία ὡς σύναξη τῆς ἐν Χριστῷ οἰκο-γένειάς τους, ὡς μετοχή στόν θάνατο καί στήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, «προσκατεροῦντες τῇ διδαχῇ καί τῇ κοινωνίᾳ, τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου καί ταῖς προσευχαῖς» . Ἐάν τό κήρυγμα καί ἡ κατή-χηση προσφέρουν μιά ἀληθινά ἐκκλησιολογική καί εὐχαρι-στιακή κατεύθυνση ἤ μήπως χαρακτηρίζονται ἀπό ἕναν ἄγονο ἠθικισμό, ἕναν θρησκευτικό συναισθηματισμό καί ἀτομικισμό;

Ποιός ἐνθυμεῖται σήμερα, ὅταν ὁ Ἐπίσκοπος εἰσέρχεται στόν Ναό, ὅτι τό γεγονός αὐτό εἶναι ἕνα μέγα λειτουργικό γεγονός, διότι εἰκονίζει τόν ἐρχομό τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο, τόσο στήν Πρώτη ὅσο καί στήν Δευτέρα Παρουσία Του ;

Ἕνα ἀποτέλεσμα τῆς ἀντιλήψεως μιᾶς μή εὐχαριστιακῆς θεολογίας, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ σέ μιά σειρά ἀπό ἀλλαγές μέ ἀρνη-τικές συνέπειες γιά τήν λειτουργική ἐξέλιξη καί τήν πνευμα-τικότητα, εἶναι τό φαινόμενο τῆς ἐξατομίκευσης τῆς Θείας Λει-τουργίας, τό γεγονός δηλαδή, ὅτι ἡ ἐμπειρία τῆς λατρείας ἔχει παύσει νά εἶναι μιά ἀπό κοινοῦ λειτουργική πράξη. Εἶναι του-λάχιστον στήν συνείδηση ἀρκετῶν, μιά συνάθροιση ἀτόμων πού ἔρχονται στήν Ἐκκλησία, παρίστανται στήν λατρεία μέ σκοπό νά ἱκανοποιήσουν μεμονωμένα τίς ἀτομικές τους θρη-σκευτικές ἀνάγκες καί ὄχι γιά νά συστήσουν καί νά ἀποτελέ-σουν τήν Ἐκκλησία .

Πόσοι λοιπόν ἀπό τούς Χριστιανούς μας γνωρίζουν καί ἔχουν συνειδητοποιήσει τί συμβαίνει ΠΡΙΝ τήν ὥρα τῆς Εὐχαρι-στίας, κατά τήν ΣΤΙΓΜΗ τῆς Εὐχαριστίας καί ΜΕΤΑ τήν Εὐχα-ριστία; Ποιά πραγματικότητα φανερώνεται καί δίδεται σέ μᾶς ἀπό αὐτό τό μυστήριο τῶν μυστηρίων;

Πρίν τήν Θεία Εὐχαριστία ὁ Χριστιανός καλεῖται νά συν-διαλλαγεῖ μέ τόν ἀδελφό του. Νά τόν συγχωρέσει. Ἡ συγ-χώρεση καί τό ἔλεος, ἡ ἐπιείκια καί τό «βαστάζειν τά βάρη τοῦ ἄλλου» ἑλκύουν πρός τόν ἄνθρωπο τήν χάρη καί τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Τοῦ χαρίζουν μιά καρδιακή εὐρυχωρία. Οἱ Ἀποστολικές Διαταγές εἶναι σαφέστατες ὡς πρός τήν διάθεση τῆς ἀγάπης, ὅταν προσφέρουμε τά δῶρα μας στόν Θεό καί θέτουν τρεῖς προ-ϋποθέσεις:

-Μή τις δολίως,

-Μή τις ἐν ὑποκρίσει,

-Μή τις κατά τινος ἔχειν τι.

Αὐτές οἱ παιδαγωγικές κανονιστικές προϋποθέσεις καλλιερ-γοῦν στόν ἄνθρωπο τό αἴσθημα ὅτι ἀνήκει στήν κοινότητα, τήν κοινότητα τῶν προσώπων πού προσκαρτεροῦν να ζήσουν μαζί τό μυστήριο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Διότι, πρῶτα γίνεσαι μέλος τῆς κοινότητας καί μετά πιστεύεις. Διότι σέ κάθε Θεία Λει-τουργία, καί αὐτό δέν εἶναι διόλου τυχαῖο, πρῶτα ὁμολογοῦμε μέ τόν ἀσπασμό τήν ἐν ἀγάπῃ ὁμόνοιά μας καί μετά ἀπαγγέ-λομε τό Σύμβολον τῆς πίστεως. Ὁ κάθε ποιμένας καλεῖται νά εἶναι συναλιζόμενος μέ τό ποίμνιό του, ὅπως ὁ Χριστός μέ τούς Μαθητές Του, μετά τήν Ἀνάσταση, πού ἔτρωγαν μαζί ψωμί κι ἁλάτι. «Μπουκιά καί συχώριο», πού λέγει και ὁ λαός μας. Αὐτό εἶναι ἀγάπη, αὐτό εἶναι σχέση, αὐτό εἶναι κοινωνία.

Καί ὁ προβληματισμός μας ἐπεκτείνεται: Τί σημαίνει ὁ λόγος τοῦ λειτουργοῦ ἱερέως «Πρόσχωμεν! Τά ἅγια τοῖς ἁγί-οις» ; Μέ ποιά διάθεση προσέρχεται ὁ καθένας νά μεταλάβει ἀπό τό Ποτήριο τῆς ζωῆς, ὅταν εἶναι ἀπόλυτα ξεκάθαρη ἡ μόνη καί ἀληθινή προτροπή «μετά φόβου Θεοῦ, πίστεως καί ἀγάπης»; Αὐτά, ἄς τά διαφυλάξουμε στή μνήμη της καρδίας μας.

Οἱ Πατέρες καθορίζουν ἕνα ἀπό τά σπουδαῖα περιεχό-μενα καί ὅπλα τοῦ εὐαγγελισμοῦ καί τῆς ποιμαντικῆς μας τέ-χνης: τόν λόγο καί τό Εὐαγγέλιο τῆς σωτηρίας. Ὁ ἱερεύς κατη-χεῖ τόν λόγο τῆς ἀληθείας, διδάσκει τό ποίμνιό του, γιά νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό τά πάθη καί τίς μεθοδεῖες τοῦ διαβόλου, νοιά-ζεται γιά τήν κατά Θεόν προκοπή του, μέ ἀπώτερο σκοπό νά τό βοηθήσει νά ζεῖ ὡς μέλος τῆς ἀληθινῆς ποίμνης τοῦ Χριστοῦ. Ἀκόμα νά τό διδάξει νά ἀποκτήσει τήν ἀγάπη πρός τόν Θεό, τόση ἀγάπη, ὥστε νά θυσιάσει ἀκόμα καί τή ζωή του γι’ Αὐτόν. Τό ὡς ἄνω θεραπευτικό ἔργο τοῦ ἱερέως λειτουργεῖ καί ἀποδί-δει μέ τά μυστήρια καί τήν ποικίλη ποιμαντική διακονία. Καί ὅλο αὐτό διασφαλίζεται μέ τήν αἴσθηση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἱερεύς διαχειρίζεται καί γίνεται ἐπιστάτης τῆς περιουσίας τοῦ Θεοῦ. Καί ἡ ποιμαντική τοῦ ἱερέως πρέπει νά ποικίλλει, ἀφοῦ οἱ ἀνάγκες τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ εἶναι ναί μέν πρωτίστως πνευματικές, ἀλλά ὁ ἄνθρωπος, ἐπειδή συνιστᾶ ψυχοσωματική ὁλότητα, ἡ ποιμαντική καθοδηγεῖ, παρηγορεῖ, ἐνισχύει, φροντί-ζει, ἀναπαύει, ἐλεεῖ τόν πιστό ἀνάλογα μέ τίς ἀνάγκες του. Ἡ διδασκαλία διά τοῦ λόγου, ἀναφέρει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, εἶναι ἕνας τρόπος θεραπείας γιά τήν ἀσθενοῦσα ψυχή. «Ἐνταῦθα δέ οὐδέν τούτων ἐπινοῆσαι ἐστιν. Ἀλλά μία τις μετά τά ἔργα δέδο-ται μηχανή καί θεραπεία ὁδός, ἡ διά τοῦ λόγου διδασκαλία» . Ὅταν ἀσθενεῖ καί πέφτει ἡ ψυχή, μέ τή διδασκαλία τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, μποροῦμε νά τή σηκώσουμε. Νά μπορέσει ξανά νά βρεῖ τίς χαμένες της ἐλπίδες καί τή χαμένη προοπτική της. Καί εἶναι ἀπαραίτητο πρῶτα νά τονίσουμε, ὅτι αὐτός ὁ λόγος πού θά προφέρει ὁ ἱερεύς θά εἶναι ξεχείλισμα ἀπό τή δική του καρ-διά καί ἐμπειρία. «Διό πολλήν χρή ποιεῖσθαι τήν σπουδήν, ὥστε τόν λόγον τοῦ Χριστοῦ ἐν ἡμῖν ἐνοικεῖν πλουσίως» . Διδάσκει πρῶτα μέ τό δικό του παράδειγμα, καί τό δικό του παράδειγμα μπορεῖ νά κάνει καί θαύματα, ὅπως ἀκριβῶς καί ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Ἀλλά παρ’ ὅλα ταῦτα, καί ὁ Παῦλος δέν ἀρκέσθηκε σ’ αὐτά, ἀλλά, διέπρεψε καί στό κήρυγμα τοῦ Χριστοῦ, στή διάδο-σή του, στόν παιδαγωγικό ἔλεγχο τῶν πιστῶν, στή στήριξη, στήν παρηγοριά τους.

Μάλιστα ὁ ἱερός Χρυσόστομος, γιά νά αἰσθητοποιήσει τήν ἀποστολική διακονία τοῦ λόγου, χρησιμοποιεῖ κυρίως τίς εἰκό-νες τοῦ ἰατροῦ καί τοῦ ἁλιέως. Μέ τήν εἰκόνα τοῦ ἰατροῦ τονί-ζεται ἡ βασική ἐπιδίωξη τῶν ἱερέων νά ὁδηγήσουν μέ τήν δια-κονία τους τούς ἀνθρώπους στήν σωτηρία. Μέ τήν εἰκόνα δέ τοῦ ἁλιέως ὑπογραμμίζεται ἡ ἀνύψωση στήν εὐαγγελική πολι-τεία. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ πού παρομοιάζεται μέ τό ἄγκιστρο διατρυπᾶ τίς καρδιές τῶν ἀνθρώπων καί στήν συνέχεια ἐμεῖς ἑλκύουμε τούς ἀνθρώπους ἔξω ἀπό τήν θαλάσσα τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου. «Ἡμεῖς δέ εἰς τά ὕδατα ἐμβάλλομεν καί ζωο-γονοῦνται οἱ ἁλιευόμενοι».

Ὅταν ὑπάρχει ἀσθένεια, καί ὡς πρός τά δόγματα, ἐκεῖ χρειάζεται ἀκόμα περισσότερο ἡ διδασκαλία τοῦ λόγου. «Ὅταν δέ περί δόγματα νοσεῖ ἡ ψυχή τά νόθα, πολλή τοῦ λόγου ἐνταῦθα ἡ χρεία, οὐ πρός τῶν οἰκείων ἀσφάλεια μόνον ἀλλά καί πρός τούς ἔξωθεν πολέμους» . Ἡ μάχη μέ τή διδασκαλία τοῦ λόγου δέν στερεώνει μόνο τούς πιστούς πού ἔχουν πάντα ἀνάγκη αὐ-τή τή διδασκαλία, ἀλλά ἀναιρεῖ τόν κίνδυνο οἱ πιστοί νά χά-σουν τήν ἀληθινή ὁδό τῆς σωτηρίας. Γνωρίζουμε ὅτι, κατά τούς Ἁγίους Πατέρες, τό δόγμα εἶναι τό ἀσφαλές ὅριο ἀνάμεσα στήν ὑγεία καί στήν ἀσθένεια, τή ζωή καί τό θάνατο. Τό δόγμα, ὡς φάρμακο, εἶναι ἀπαραίτητο νά τό χαρακτηρίζει ἡ ἀκρίβεια, χωρίς ἀλλοίωση, γιατί διαφορετικά καθίσταται μή ἀποτελε-σματικό καί ὁδηγεῖ στήν ἄγνοια τοῦ Θεοῦ. Καί γι’ αὐτό προτρέ-πει τούς ἱερεῖς ὁ Χρυσόστομος, ὡς ἄλλος Πέτρος: «ἕτοιμοι γί-νεσθε πρός ἀπολογίαν παντί τῷ αἰτοῦντι ὑμᾶς λόγον περί τῆς ἐν ὑμῖν ἐλπίδος» . Δέν εἶναι τυχαῖο τό γεγονός, ὅτι σήμερα ζοῦμε, ὑπολανθανόντως, σ' ἕνα κλῖμα, τό ὁποῖο καλλιεργεῖ ὄχι ὑπαρ-ξιακά καί σωτηριολογικά, ἀλλά εὐσεβιστικά καί ἠθικά τήν ἔννοια τῆς λατρείας καί τοῦ δόγματος.

Αὐτή ὅμως ἡ διδασκαλία τοῦ λόγου εἶναι μιά ὁλόκληρη τέχνη. Εἶναι μιά τέχνη, τήν ὁποία πρέπει νά κατέχει ὁ ἱερεύς καί ὡς πρός τήν καλλιέργεια τῶν πιστῶν. Μιά τέχνη, πού πρέ-πει πάντα νά ἔχει ὡς σκοπό τήν πνευματική ὠφέλεια καί κα-ταρτισμό τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας. «Τό δέ τῆς ποιμαν-τικῆς κέρδος εἰς ἅπαντα διαβαίνει τόν λαόν» . Αὐτός πού φρον-τίζει γιά τήν προσωπική καί ἠθική του κατάρτιση ὠφελεῖ μόνο τόν ἑαυτό του. Ἡ κατάρτιση, ὅμως, τοῦ ποιμένα, ὡς ἀπόκτημα, προσφέρεται σέ ὅλο τόν λαό.

Μέσα ὅμως στήν ποιμαντική εὐθύνη τοῦ ἱερέως θά περι- λάβουμε καί τήν προσευχή του γιά τό ποίμνιό του. Μιά προ- σευχή ζωντανή, πού θά ἐνισχύει τόν ἴδιο στό δύσκολο ποιμαν- τικό του ἔργο, ἀλλά θά συνοδεύει καί τό ποίμνιο πού τοῦ ἀνέ- θεσε ὁ Θεός, καθιστώντας τον ποιμένα λογικῶν προβάτων. Καί προσεύχεται, ὄχι μόνο στήν δημόσια προσευχή καί λατρεία, ἀλ-λά καί στήν ἰδιαίτερή του προσευχή γιά εἰρήνη, ἀφθονία ἀγα-θῶν καί ἀπαλλαγή κάθε ἀνθρώπου ἀπό τά κακά πού τόν ἐνο-χλοῦν. Γιατί προσεύχεται γιά ὅλη τήν οἰκουμένη καί ὅλο τόν κόσμο καί ἰδιαίτερα γιά τίς ἀνάγκες τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ . Ἡ σχέση αὐτή, δηλαδή τοῦ πνευματικοῦ πατέρα καί τοῦ μέλους τῆς Ἐκκλησίας, δέν εἶναι δίπλευρη, ἀλλά τριγωνική, ἐπειδή πέρα ἀπό τόν ποιμένα καί τόν ποιμαινόμενο, ὑπάρχει καί ἕνα τρίτο μέλος, ὁ Θεός. Καί αὐτός ὁ ποιμένας ὡς συνυπηρέτης τοῦ ζῶντος Θεοῦ, γίνεται ὁδηγός καί σύντροφος στό ταξίδι κάθε ψυχῆς. Ἀφοῦ ὁ μόνος ἀληθής πνευματικός ὁδηγός, μέ ὅλη τή σημασία τῆς λέξης εἶναι τό Ἅγιο Πνεῦμα .

Στο ἔργο μας, Πατέρες, χρειάζεται μεγάλη τέχνη στό πῶς νά πλησιάσει ὁ ποιμένας τόν πιστό, πῶς νά τόν παραμυθήσει, νά τόν διδάξει ἀκόμα καί πῶς νά τόν ἐπιτιμήσει καί νά τόν θε-ραπεύσει. Τί μέσα μπορεῖ καί πρέπει νά χρησιμοποιεῖ στήν ποι-μαντική του διακονία. Τό πρῶτο, τό ὁποῖο καί προαναφέραμε, εἶναι ἡ προσευχή πρός τόν κάθε ἕνα πού ἀπευθύνεται πρός αὐ-τόν. Πρώτιστα ἡ μνημόνευση τῶν ὀνομάτων στήν Ἁγία Πρό-θεση καί στό ὕψιστο Μυστήριο, τή Θεία Λειτουργία. Ἡ μνημό-νευση ἰδιαίτερα τῶν ὀνομάτων τῶν πνευματικῶν τέκνων ἑνός ἑκάστου ξεχωριστά στήν Ἁγία Πρόθεση, πρίν τή Θεία Λει- τουργία, δείχνει τήν ἐναπόθεση ἐν τέλει τῆς ζωῆς καί τῆς ψυ- χῆς αὐτῶν στόν ἴδιο τόν Θεό. Καί ἀφοῦ ἐναποθέσει στά χέρια τοῦ Θεοῦ τήν προσπάθειά του, τότε θά μπορέσει νά γνωρίσει καρπούς ἀγαθούς.

Προϋπόθεση τῆς παιδαγωγικῆς ποιμαντικῆς μας εἶναι ἡ διά- κριση. Αὐτή ἡ βασίλισσα τῶν ἀρετῶν ἤ, ὅπως οἱ Πατέρες ἀνα-φέρουν, τό στέμμα τῶν ἀρετῶν, ἀφοῦ ἡ βασίλισσα αὐτῶν εἶναι ἡ ἀγάπη. Καί ὁ κάθε πιστός πρέπει νά πλησιάζεται μέ ἀγάπη καί διάκριση. Κατ’ ἀρχήν πλησιάζουμε τόν ἄνθρωπο μέ ἀγάπη, ἡ ὁποία κατά πολύ μπορεῖ νά συμβάλει στή διόρθωση τοῦ ἀν-θρώπου, ἀλλά πάντοτε μέσα στήν ἐλευθερία του. Δέν μπο-ροῦμε οὔτε μέ τόν ἐκφοβισμό οὔτε καί μέ τήν βία νά θεραπεύ-σουμε τόν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος, στολισμένος μέ τά δῶρα τοῦ Θεοῦ, ἔχει τήν ἐλευθερία τῆς βουλήσεώς του. Ἐλευθερία πού σεβάσθηκε ὁ Θεός ἀκόμα καί ὅταν τόν ἔβλεπε νά προχωρεῖ πρός τήν πτώση καί τήν αὐτοκαταστροφή μέσα στόν Παράδει-σο τῆς τρυφῆς. Ὁ Θεός στεφανώνει αὐτούς πού ἀπέχουν ἀπό τήν ἁμαρτία, ὄχι ἐξ ἀνάγκης, ἀλλά ἐκ διαθέσεως. «Οὐ τούς ἀνάγκη τῆς κακίας ἀπεχομένους, ἀλλά τούς προαιρέσει ταύτης ἀπεχομένους στεφανοῦντος τοῦ Θεοῦ» .

Αὐτή τήν ἐλευθερία θά πρέπει νά σεβόμαστε καί οἱ ποιμένες καί νά προσπαθοῦμε νά πείσουμε γιά τήν ὠφέλεια τόν ἄνθρω-πο. Πόση ζημιά μπορεῖ νά κάνει ἕνας εὐλαβής στό φρόνημα ποιμένας, ὅταν, στήν προσπάθειά του νά θεραπεύσει τόν ἄν-θρωπο χωρίς διάκριση, τόν σπρώχνει στήν ἀντίδραση μέ ἀπο-τέλεσμα νά φεύγει ἀκόμα πιό μακριά;

Ἡ ὅλη πορεία μας δέν ἀποβλέπει ἁπλά σέ μιά κοινωνική ἐπίλυση τῶν προβλημάτων τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά βλέπει τόν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο. Μιά μονόπλευρη κοινωνική ἀντιμε-τώπιση τῆς ποιμαντικῆς μας θά ἔδειχνε σαφῆ ἄγνοια τῆς βα-θειᾶς, ἔνθεης ἐμπειρίας τῆς Ἐκκλησίας γιά τόν ἄνθρωπο καί τήν πορεία του, γιά τόν ποιμαινόμενο καί τόν ἴδιο τόν ποιμένα, πού γίνεται ὁ μάρτυρας τοῦ θαύματος τῆς ζωντανῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ στή ζωή του, ἀλλά καί στή ζωή τῶν πιστῶν του. Βλέ-πει τόν Θεό νά ἐνεργεῖ ἀνάλογα μέ τήν προαίρεση τῆς κάθε ψυχῆς, συμμετέχει στόν πόνο, στήν ἀγωνία, στήν ἀναστάτω-ση, στήν ἀμφιβολία, στήν ἀσθένεια.

Σεβασμιώτατε, Πατέρες μου,

Ὁ κάθε ἕνας ἀπό ἐμᾶς εἶναι στρατιώτης τοῦ Βασιλέα Χριστοῦ, εἶναι γεωργός γιά τήν σπορά τοῦ θείου λόγου, εἶναι ποιμένας γιά τούς ἀμέτρητους κόπους καί συνεχεῖς κινδύνους τοῦ ποι-μνίου του. Ὁ πρῶτος, πού ἀληθινά οἰκονομεῖ ἡ πρόνοια τοῦ Θε-οῦ νά ὠφελεῖται εἶναι ὁ ποιμένας. Ὁ πρῶτος, πού συμμετέχει καί στή χαρά μαζί μέ τούς Ἀγγέλους, εἶναι ὁ ποιμένας. Καί ὁ πιστός λαός τοῦ Θεοῦ μέσα ἀπό αὐτήν τήν ἔνθεη ποιμαντική προσέγγιση καί διακονία στερεώνεται καί ζεῖ μέσα στήν Ἐκ-κλησία τοῦ Χριστοῦ τήν ἀληθινή σταυρική ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Τήν ἀγάπη πού σταυρώνεται, ἀλλά δέν σταυρώνει, πού θυσιά-ζεται καί δέν θυσιάζει μέ τόν ἄτεγκτο νομικισμό, τήν ἀγάπη πού κατεβαίνει στά βάθη τοῦ Ἅδη, γιά νά ἀναστήσει τόν κάθε ἄνθρωπο καί νά τόν ἑνώσει ἐν τέλει μέ τήν ὄντως ζωή πού εἶ-ναι ὁ Χριστός. Ἡ Ἐκκλησία δέν μᾶς προτρέπει νά χαϊδεύουμε τά αὐτιά τῶν ἀνθρώπων. Ἀλλά νά χειριζόμαστε τίς ψυχές ὡς εὔθραυστα ἀγγεῖα .

Σέ μιά ἐποχή κατά τήν ὁποία οἱ ἄνθρωποι ἀγωνίζονται νά ἐπιβιώσουν ἀτομικά, ἐμεῖς καλούμεθα νά σταθοῦμε κοντά τους, νά τούς ἐμπνεύσουμε, νά τούς καταθέσουμε ὅτι ἡ Ἐκκλη-σία εἶναι κληρονόμος μιᾶς ἄλλης προτάσεως καθολικῆς ζωῆς, ἀφοῦ «ἀνέστη Χριστός καί ζωή πολιτεύεται», νά τούς ὁδηγή-σουμε εἰς νομάς σωτηρίους, σέ ἕνα βίο ἀγαπητικό, εἰρηνικό, ἀξιοπρεπῆ, ἐλεύθερο, γιά νά γίνουν «πραότεροι πρός διόρθωσιν, πρός τούς πόνους μακροθυμότεροι, θερμότεροι πρός ἀγάπην· πρός γνῶσιν ἀγχινούστεροι , προθυμότεροι εἰς ὑπακοήν, ὀξύτε-ροι πρός τήν τῶν χαρισμάτων ἐνέργειαν» .

«Εἴδομεν τό φῶς τό ἀληθινόν, ἐλάβομεν Πνεῦμα ἐπουράνιον, εὕ-ρομεν πίστιν ἀληθῆ, ἀδιαίρετον Τριάδα προσκυνοῦμεν…».

Αὐτός ὁ ἐπινίκιος ὕμνος, πού μᾶς καλεῖ νά ἐργασθοῦμε γιά τήν εἴσοδο καί τήν παρουσία τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, εἶναι ΜΕΤΑ τήν Θεία Λειτουργία ἡ δύναμη καί ἡ ἀπαντοχή μας, ἡ ἐλπίδα καί τό στήριγμά μας, ὁ πρωτοχριστιανικός ἐνθου-σιασμός καί ἡ προσδοκία τῆς Ἡμέρας τοῦ Κυρίου.

Σᾶς εὐχαριστῶ ἀπό τήν καρδιά μου πού μοῦ δώσατε τήν εὐκαιρία καί τήν ἐμπειρία νά μοιρασθῶ μαζί σας αὐτούς τούς προβληματισμούς, γιά τήν ἀγάπη καί τήν ὑπομονή σας νά ἀ-φουγκρασθεῖτε αὐτές τίς ταπεινές σκέψεις».