ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΩΤΑ

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ὁμότιμη Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

Κυριακὴ μετὰ τὰ Φῶτα. Μνήμη τῶν Ἁγίων Μαρτύρων Ἑρμύλου καὶ Στρατονίκου, 13 Ἰανουρίου 2019

Ἦχος πλ. δ´, Ἑωθινὸν ια´

(Αριθμ. 63)

Α. 1. Η Κυριακή μετά τα Φώτα κείται εντός του διαστήματος μεταξύ Φώτων και Αποδόσεως της εορτής με μέγιστο όριο την ημέρα της Αποδόσεως και φέτος εορτάζεται την προηγουμένη της Αποδόσεως. Είναι η τελευταία Κυριακή, με την οποία ουσιαστικώς κλείνει η περίοδος που άρχισε με την Κυριακή Προ της Γεννήσεως του Χριστού, κατά την οποία σημειώνεται η διακοπή των Ευαγγελικών Αναγνωσμάτων κατά την αρίθμηση των Κυριακών του Λουκά, των οποίων η συνέχεια επανέρχεται από την επόμενη Κυριακή με μία εξαιρετικά αποκαλυπτική διάρθρωση μέχρι την αρχή του Τριωδίου, που, όπως θα δούμε, αποδεικνύει τη σειρά αναγνώσεως των Ευαγγελίων στη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας κατά τη Θεία Λειτουργία ως προς τον ενιαύσιο κύκλο.

2. Yμνολογικά φέρει η παρούσα Κυριακή συνοπτικά τα πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της εορτής των Φώτων, όπως επίσης και στοιχεία του μεθεόρτιου διαστήματος, που συνδυάζονται με το Αποστολικό και Ευαγγελικό Ανάγνωσμα. Το Θεοτοκίο των Στιχηρών Προσομοίων είναι της Λιτής των Φώτων, τα Στιχηρά Προσόμοια διαφέρουν με προσανατολισμό περιεχομένου, όπως είναι φυσικό, στα αποτελέσματα της προς ημάς ευεργεσίας, όπως και το Θεοτοκίο των Στιχηρών: «Τὰ τῶν Ἀγγέλων στρατεύματα ἐξίσταντο, ὁρῶντά σε σήμερον ἐν τῷ Ἰορδάνῃ, γυμνὸν ἑστῶτα Σωτὴρ ἐν τοῖς ὕδασι, καὶ τὴν ἄχραντον κορυφήν σου ὑποκλίναντα, βαπτισθῆναι ὑπὸ Ἰωάννου· σοῦ γὰρ πτωχεύσαντος ἑκουσίως, ὁ κόσμος ἐπλουτίσθη, Κύριε δόξα σοι». Ως συνήθως, ψάλλονται οι Ειρμοί του δεύτερου Κανόνα της εορτής, αντί των Τυπικών, ψάλλονται τα Αντίφωνα και ως προχειρισμός της Αποδόσεως στο Ἐξαιρέτως το Μεγαλυνάριο, ἦχος β´: Σήμερον ὁ Δεσπότης κλίνει τὸν αὐχένα χειρὶ τῇ τοῦ Προδρόμου «Ὢ τῶν ὑπὲρ νοῦν τοῦ τόκου σου θαυμάτων! Νύμφη Πάναγνε, Μῆτερ εὐλογημένη. Δι᾽ ἧς τυχόντες, παντελοῦς σωτηρίας, Ἐπάξιον κροτοῦμεν, ὡς εὐεργέτῃ, Δῶρον φέροντες, ὕμνον εὐχαριστίας».

Η Κυριακή αυτή συνέχεται ασφαλώς μεθεορτίως με το αυτό Κοντάκιο, Απολυτίκιο και Κοινωνικό, με εξαίρεση φέτος που συνεορτάζεται η μνήμη τῶν Ἁγίων Ἀββάδων τῶν ἐν Σινᾷ ὄρει καὶ ἐν τῇ Ῥαϊθὼ ἀναιρεθέντων, ἐπειδή η μνήμη τους συμπίπτει την επομένη με την Απόδοση των Φώτων, ψάλλεται ως Εισοδικό το «Δεῦτε προσκυνήσομεν... ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν...», το Κοινωνικό «Αἰνεῖτε», όπως και στο Ἐξαιρέτως το «Ἄξιόν ἐστιν». Ας σημειωθεί επίσης ότι κατά την εορτή των Φώτων και την επομένη ουδέν αναστάσιμο ψάλλεται.

 

Β. 1. Το Αποστολικό και Ευαγγελικό Ανάγνωσμα της σημερινής Κυριακής είναι καθορισμένα και αποτελούν νοηματική συνέχεια των αντιστοίχων των Φώτων και του μυστηρίου του αγίου βαπτίσματος. Το Αποστολικό Ανάγνωσμα αποτελεί ουσιαστικώς υπόμνηση του μυστηρίου του βαπτίσματος και του χρίσματος, της σφραγίδος δωρεάς του Αγίου Πνεύματος κατά την εκάστου δεκτικότητα, καθώς η χάρη του Τριαδικού Θεού μερίζεται στα μέλη του σώματος του ενανθρωπήσαντος Λόγου ἀμερίστως, μένουσα μία και η αυτή, ως άκτιστη χάρη και βασιλεία του συγκαταβάντος και αποκαλύπτοντος τον Πατέρα, συμπαρομαρτούντος του Αγίου Πνεύματος κατά τη δημιουργία, η οποία αεί κτίζεται, και την πορεία του μεθορίου απάσης της κτίσεως ανθρώπου σε μία ενότητα άσαρκης και ένσαρκης παρουσίας. Το μέτρο της δωρεάς του Χριστού γνωρίζεται σε όλο τον κόσμο, σε όλα τα έθνη, κατά την ένσαρκη κατ᾽ άκρα συγκατάβαση και παρουσία του Λόγου, την ἐπιφάνεια, «οἰκονομικῶς», όπως μαρτυρείται στα γεγονότα της Γεννήσεως, της Περιτομής, ως της ογδοάδος, του καινού χρόνου της βασιλείας του Θεού και του βαπτίσματος στον Ιορδάνη, που είναι το λουτρό της παλιγγενεσίας και ανακαινώσεως διά του Αγίου Πνεύματος, κατά το Αποστολικό Ανάγνωσμα των Φώτων, το οποίο και οδηγεί Προφήτες, Αποστόλους και τα μέλη της Εκκλησίας στο φωτισμό της γνώσεως και ομολογίας του Χριστού, ως του Θεού των απ᾽ αιώνος Πατέρων και Κυρίου της Δόξης. Επειδή ενηθρώπησε ο Λόγος δι᾽ ἡμᾶς καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν, γι᾽ αυτό το άμετρο μέτρο είναι ο Χριστός, γιατί ως Θεάνθρωπος δρα όλα τα γεγονότα της θείας συγκαταβάσεως, φέρων ἐν ἑαυτῶ την ανθρώπινη φύση, ως ο νέος Αδάμ. Η δωρεά του άνευ όρων ανακαινισμού της ανθρώπινης φύσης εν Χριστώ εκφράζεται από τον Απόστολο Παύλο με παραστατικό τρόπο ως αἰχμαλωσία, ένας όρος που μπορεί να σκανδαλίσει, ή να δημιουργεί αμηχανία στους ανθρώπους σήμερα, καθώς προσεγγίζουν με μία ηθικιστική αντίληψη, κατά τα διανοητικά ανθρώπινα μέτρα, τον παραστατικό τρόπο της αγιογραφικής καταγραφής. Όμως η αιχμαλωσία συνιστά τη δωρεά των δομάτων, της διαμονῆς, της σκηνῆς, στους κόλπους του Θεού, μία νύξη επίσης του γεγονότος της Μεταμορφώσεως, όπου και εκεί ο Χριστός σε αγιοτριαδικό πλαίσιο «παραδεικνύει» τη θεότητά του, δυνατότητας πλέον για τον κάθε άνθρωπο, γιατί ο Χριστός σαρκί επεφάνη και σαρκί ανήλθε, «καθεζόμενος ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός», συναναφέρων το ανθρώπινο. Οι στίχοι 8 και 9 αποτελούν το ερμηνευτικό μετάπλασμα του Συμβόλου της Πίστεως κατά τα άρθρα της ομολογίας του μυστηρίου της ένσαρκης Θείας Οικονομίας ως ἀνακεφαλαιώσεως των πάντων εν Χριστώ «ἵνα πληρώσῃ τὰ πάντα»: «Τὸν δι᾽ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς Παρθένου καὶ ἐνανθρωπήσαντα. Σταυρωθέντα τε ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου καὶ παθόντα καὶ ταφέντα. Καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ κατὰ τὰς Γραφάς. Καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς Οὐρανοὺς καὶ καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός».

2. Η συμπερασματική διατύπωση στην αναφορά των χαρισμάτων «εἰς οἰκοδομὴν τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ» είναι ερμηνευτική για τη λειτουργία των χαρισματικών φορέων του εκκλησιαστικού σώματος, καθώς με τα ενδεικτικώς αναφερόμενα χαρίσματα αναδεικνύεται πρωτίστως η ιεραρχική συγκρότηση του εκκλησιαστικού σώματος κατά την ενότητα των τριών αξιωμάτων του Χριστού, όπως υποτυπώνεται στην κατακλείδα του Αναγνώσματος με τον 13ο στίχο: «μέχρι καταντήσωμεν οἱ πάντες εἰς τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως καὶ τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ», καθώς το πλήρωμα του Χριστού είναι η ἀνακεφαλαίωση του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας, όπως ομολογείται, εξάλλου, στο ίδιο το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας των μελών της Εκκλησίας: «Τὸ πλήρωμα τοῦ νόμου καὶ τῶν προφητῶν, αὐτὸς ὑπάρχων, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ πληρώσας πᾶσαν τὴν πατρικὴν οἰκονομίαν». Ως εκ τούτου θα πρέπει να υπογραμμισθεί ότι τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, κατά τη δεκτικότητα και προκοπή εκάστου, είναι λειτουργίες του εκκλησιαστικού σώματος και όχι ατομικά αποκτήματα, όπως και η σωτηρία και η προκοπή εκάστου μέλους του σώματος του Χριστού είναι κοινό λειτούργημα, ή με απλά λόγια η σωτηρία είναι κοινό ενέργημα και όχι ατομική λειτουργία και ατομικό ηθικό κατόρθωμα, καθώς πάσα δόση αγαθή άνωθεν[1].

 

Γ. 1. Στο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα καταγράφεται σε αντιστοιχία προς το Αποστολικό Ανάγνωσμα η οικουμενικότητα του κηρύγματος του Χριστού. Μετά το βάπτισμα στον Ιορδάνη, όπως καταγράφεται στο τρίτο κεφάλαιο του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, που είναι το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα των Φώτων, μεσολαβούν στην αρχή του τέταρτου κεφαλαίου οι πειρασμοί, ως ένας πρώτος προχειρισμός των παθών και της Αναστάσεως και των εν Άδη. Η πληροφορία της παραδόσεως του Ιωάννη μετά το Βάπτισμα του Χριστού «ἵνα δικαιωθέντες τῇ ἐκείνου χάριτι » σήμανε την έξοδο του Χριστού προς τα έθνη. Με προσφυγή στην εξαγγελία του Προφήτη Ησαΐα (Ἠσ. 8, 28) ο Ευαγγελιστής Ματθαίος ομιλεί για την έναρξη του κηρύγματος του Χριστού από την Καπερναούμ, μια πόλη «ἐν ὁρίοις Ζαβουλὼν καὶ Νεφθαλείμ», αλλά που μέσω της λίμνης της Τιβεριάδος, ή Γεννησαρέτ, έφθανε κανείς διά θαλάσσης στην απέναντι όχθη, μία περιοχή που αποτέλεσε τη Δεκάπολη των κτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου. Τόσο η περιοχή της Δεκαπόλεως, όσο κυρίως οι περιοχές της Ζαβουλὼν καὶ Νεφθαλείμ στη δυτική όχθη της Τιβεριάδος, επειδή προ της εγκαταστάσεως του Ισραήλ κατοικούνταν από εθνικούς, ή λόγω και εγκαταστάσεων εθνικών και επιμειξιών και κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, στα χρόνια του Χριστού, αυτή η περιοχή ονομαζόταν Γαλιλαία των εθνών. Εξαιτίας, μάλιστα, των επιμειξιών, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, οι Ισραηλίτες της Ιουδαίας θεωρούσαν εκείνους της Ιουδαίας, των βορείων περιοχών πάνω από τη Σαμάρια, ως δεύτερης κατηγορίας Ισραηλίτες. Εξάλλου, ο σκληρός πυρήνας των ερμηνευτών του Νόμου με τις τυπικές διατάξεις, Φαρισαίων και νομικών, σχετίζονταν με την Ιερουσαλήμ και το Ναό. Εξού επανειλημμένα και η υποτίμηση του Χριστού από μέρους τους, καθώς εφέρετο ως κάτοικος Ναζαρέτ και όχι Βηθλεέμ κατά την απογραφή. Η υμνολογία της περιόδου από την Κυριακή Προ της Γέννησης, αλλά κυρίως τα Φώτα και εντεύθεν υπομνημματίζει τη Γαλιλαία των εθνών ως πρώτη δεχόμενη την επιφάνεια του Χριστού («Τῇ Γαλιλαίᾳ τῶν Ἐθνῶν, τῇ τοῦ Ζαβουλὼν χώρᾳ, καὶ τοῦ Νεφθαλεὶμ γαίᾳ, ὡς εἶπεν ὁ Προφήτης, φῶς μέγα ἔλαμψε Χριστός· τοῖς ἐσκοτισμένοις φαεινὴ ὤφθη αὐγή, ἐκ Βηθλεὲμ ἀστράπτουσα· μᾶλλον δὲ ἐκ Μαρίας ὁ Κύριος πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ ἀνατέλλει τάς ἀκτῖνας, ὁ Ἥλιος τῆς Δικαιοσύνης. Διὸ οἱ ἐξ Ἀδὰμ γυμνοί, δεῦτε πάντες ὑποδύωμεν αὐτόν, ἵνα θαλφθῶμεν· σκέπη γὰρ γυμνῶν, καὶ αἴγλη ἐσκοτισμένων, ἦλθες ἐφάνης τὸ Φῶς τὸ ἀπρόσιτον», Οἶκος του Κοντανίου «Ἐπεφάνης σήμερον τῇ οἰκουμένῃ»).

2. Το κήρυγμα του Χριστού ξεκινά με το «Μετανοεῖτε· ἤγγικεν γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν», μία ευθεία σύνδεση με τις Προφητικές εξαγγελίες περί του βασιλέως του Ισραήλ, αλλά και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, ως του βοώντος εν τη ερήμω το «Μετανοεῖτε». Πρόκειται για ένα κήρυγμα ανοικτό προς όλα τα έθνη, ένα κήρυγμα, κυρίως, σε ανοιχτούς χώρους, όπου οι ακροατές είναι ο ὄχλος της Γαλιλαίας των εθνών, γιατί η ἐπιφάνεια και άκρα συγκατάβαση του Λόγου «σαρκί» είναι ανακαινισμός ολόκληρης της ανθρωπότητας περιληπτικά από Αδάμ και Εύας και των εξ αυτών και όχι μόνο του Ισραήλ κατά σάρκα.

3. Το οικουμενικό κήρυγμα της βασιλείας των ουρανών, που ἤγγικεν, έχει ήδη έλθει, είναι κήρυγμα ανακεφαλαιώσεως των πάντων και του χρόνου, είναι η ογδοάς της Περιτομής, η πληρότητα της χάριτος, όχι ως μία εσχατολογική, καταθλιπτική ατομικιστική κατάσταση μελλοντικής αναμονής, αλλά εγκαινισμού εν Χριστώ όλου του ανθρωπίνου γένους απ᾽ αρχής και στους άπειρους αιώνες. Γι᾽ αυτό π.χ. οι Πατέρες ομιλούν για το Χριστό παραστατικά ως αρχή και μέση και τέλος. Η ευαγγελική και αποστολική καταγραφή περί του κηρύγματος της βασιλείας των ουρανών μαρτυρεί την πραγματικότητα της επιφάνειας του Χριστού, είτε κηρύσσει στον όχλο, είτε ελέγχει τους Φαρισαίους, είτε τελεί τα θαύματα και τις θεοσημίες στον Ισραήλ, ή σε εθνικούς, πάντα ως σημεία της ελεύσεως της βασιλείας των ουρανών.

 

Αποστολικό Ανάγνωσμα: Ἐφεσ. δ´, 7-13: «7 Ἑνὶ δὲ ἑκάστῳ ἡμῶν ἐδόθη ἡ χάρις κατὰ τὸ μέτρον τῆς δωρεᾶς τοῦ Χριστοῦ. 8 διὸ λέγει· ἀναβὰς εἰς ὕψος ᾐχμαλώτευσεν αἰχμαλωσίαν καὶ ἔδωκε δόματα τοῖς ἀνθρώποις. 9 τὸ δὲ ἀνέβη τί ἐστιν εἰ μὴ ὅτι καὶ κατέβη πρῶτον εἰς τὰ κατώτερα μέρη τῆς γῆς; 10 ὁ καταβὰς αὐτός ἐστι καὶ ὁ ἀναβὰς ὑπεράνω πάντων τῶν οὐρανῶν, ἵνα πληρώσῃ τὰ πάντα. 11 καὶ αὐτὸς ἔδωκε τοὺς μὲν ἀποστόλους, τοὺς δὲ προφήτας, τοὺς δὲ εὐαγγελιστάς, τοὺς δὲ ποιμένας καὶ διδασκάλους, 12 πρὸς τὸν καταρτισμὸν τῶν ἁγίων εἰς ἔργον διακονίας, εἰς οἰκοδομὴν τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, 13 μέχρι καταντήσωμεν οἱ πάντες εἰς τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως καὶ τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ».

 

Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Ματθ. δ´, 12-17: «12 Ἀκούσας δὲ ὅτι Ἰωάννης παρεδόθη ἀνεχώρησεν εἰς τὴν Γαλιλαίαν. 13 καὶ καταλιπὼν τὴν Ναζαρὲτ ἐλθὼν κατῴκησεν εἰς Καπερναοὺμ τὴν παραθαλασσίαν ἐν ὁρίοις Ζαβουλὼν καὶ Νεφθαλείμ· 14 ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ Ἠσαΐου τοῦ προφήτου λέγοντος· 15 Γῆ Ζαβουλὼν καὶ γῆ Νεφθαλείμ, ὁδὸν θαλάσσης, πέραν τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐθνῶν, 16 ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει φῶς εἶδεν μέγα, καὶ τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς. 17 Ἀπὸ τότε ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς κηρύσσειν καὶ λέγειν· Μετανοεῖτε· ἤγγικεν γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν».

---

[1]. Η υπογράμμιση τίθεται, ώστε να γίνει σαφές ότι ο ανακαινισμός είναι κοινή δωρεά και επίσης το κατόρθωμα κοινό. Πρόκειται για ανακαινισμό της φύσεως και πάσης της δημιουργίας, εν αντιστροφή προς την ιδιωτεία και αποστασία των προπατόρων και των μεταποτορικών αμαρτημάτων και παραβάσεων. Ως εκ τούτου με μία θεολογική ερμηνεία ατομικού δικαιώματος, ή του «προσώπου» έναντι της φύσεως, ή ασχέτου προς τη φύση, όπως καταγράφεται στη συνοδκή πράξη της Εκκλησίας, υπό την καταθλιπτική αγωνία της προσωπικής ελευθερίας από την ενοχή, αίρεται η καθολικότητα και η ενότητα του ανθρωπίνου γένους ώς άνωθεν δωρεάς και φιλανθρώπου οικονομίας.