Η ΜΕΤΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

 

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ὁμότιμη Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

Ἡ μετάστασις τοῦ Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, 26 Σεπτεμβρίου 2018, και 2020 (Αριθμ. 44)

Α. Εορτάζει σήμερα η Εκκλησία τη μετάσταση του Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου. Είναι ο νεότερος από τους Αποστόλους, παιδί, όπως και ο Απόστολος Ιάκωβος, του Ζεβεδαίου, από τη Βηθσαϊδά, και της Μυροφόρου Σαλώμης, συγγενικού προσώπου της Παναγίας, η οποία είχε παρακολουθήσει μαζί με την Παναγία και την Αγία Μαρία τη Μαγδαληνή τη Σταύρωση. Την Κυριακή Α´ Λουκά, συναντούμε τους αδελφούς Ζεβεδαίου στο πλοιάριο του πατέρα τους στη λίμνη Γεννησαρέτ, μαζί με το Σίμωνα- Πέτρο, από το πλοιάριο του οποίου κήρυξε στον ὄχλο ο Χριστός, και μετά από αυτό το γεγονός εγκαταλείπουν τα πλοιάριά τους στη στεριά και ακολουθούν το Χριστό. Στη Σταύρωση του Χριστού ο Ιωάννης αναλαμβάνει να φροντίσει μετά την Παναγία. Εκτός από το Ευαγγέλιο, που η Εκκλησία το αναγινώσκει από το βράδυ της Αναστάσεως και καθόλη τη διάρκεια της Πεντηκοστής, έχουν διασωθεί, ενταγμένες στον Κανόνα της Καινής Διαθήκης, οι τρεις Καθολικές Επιστολές και η Αποκάλυψη, το τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης, που γράφτηκε στην Πάτμο σε περίοδο εξορίας του από την Έφεσο, της οποίας φέρεται ως επίσκοπός της. Στην Έφεσο, στην οποία είχε κηρύξει περί το 55 και ο Απόστολος Παύλος, μία πόλη οικονομικό κέντρο και συγχρόνως περίφημη στον αρχαίο κόσμο για το ναό της Εφέσιας Αρτέμιδος. Γι᾽ αυτό στην υμνολογία λέγεται ότι κατήγαγε τα είδωλα(1). Ο τάφος του στην Έφεσο εθεωρείτο πηγή ιαμάτων, ενώ στην υμνολογία της Εκκλησίας πέρασε η πίστη ότι μετά την ταφή του, μετέστη, όπως πριν η Παναγία: «Τὴν τῶν Ἀποστόλων ἀκρότητα, τῆς θεολογίας τὴν σάλπιγγα, τὸν πνευματικόν στρατηγόν, τὸν τὴν οἰκουμένην Θεῷ καθυποτάξαντα, δεῦτε οἱ πιστοὶ μακαρίσωμεν, Ἰωάννην τὸν ἀοίδιμον, ἐκ γῆς μεθιστάμενον, καὶ γῆς οὐκ ἀφιστάμενον, ἀλλὰ ζῶντα καὶ μένοντα, τὴν φοβερὰν τοῦ Δεσπότου δευτέραν ἔλευσιν, ἣν ἀκατακρίτως ὑπαντῆσαι ἡμᾶς αἴτησαι, φίλε μυστικέ, Χριστοῦ ἐπιστήθιε, τοὺς ἐκ πόθου ἐκτελοῦντας τὴν μνήμην σου» (Στη Λιτή, ε´ Στιχηρό Ιδιόμελο, ἦχ. β´). Εξάλλου, στο τελευταίο κεφάλαιο του Κατὰ Ἰωάννην Ευαγγελίου, λίγο παραπάνω από το σημερινό Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, όπου ο Χριστός εμφανίζεται μετά την Ανάσταση στους Μαθητές στη λίμνη Γεννησαρέτ και ζητά από τον Πέτρο τρεις φορές, κατ᾽ αντιστοιχίαν της τριπλής αρνήσεως, την επιβεβαιώση ότι τον αγαπά, ότι θα γίνει ποιμήν, ότι θα τον ακολουθήσει, δίδεται η μαρτυρία από τον ίδο τον Ιωάννη ότι υπήρχε η φήμη ότι ο Χριστός θα τον άφηνε στη γη μέχρι τη δεύτερη έλευσή του: «22 λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ; σύ ἀκολούθει μοι. 23 ἐξῆλθεν οὖν ὁ λόγος οὗτος εἰς τοὺς ἀδελφοὺς ὅτι ὁ μαθητὴς ἐκεῖνος οὐκ ἀποθνήσκει· καὶ οὐκ εἶπεν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει, ἀλλ᾽ Ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ;» (Ἰω. κα´, 22-23).

Β. 1. Η μνήμη του Ευαγγελιστή Ιωάννη εορτάζεται στις 8 Μαΐου, ακριβώς στην κατακλείδα του διαστήματος (4 Απριλίου έως τις 8 Μαΐου) εντός του οποίου κυμαίνεται και ο εορτασμός του Πάσχα. Με τη μνήμη του ο Ευαγγελιστής, ο οποίος σφράγισε με την αυτοπτική του μαρτυρία τη ζωή της Εκκλησίας στις δυο πρώτες γενιές των χριστιανών, είναι κι ο ίδιος παρών στο γεγονός της Αναστάσεως απτά, εορταστικά και εορτολογικά και όχι μόνο με την ευαγγελική του καταγραφή «Ἐν ἀρχῇ ἦν ο Λόγος...». Είναι παρών πάλι και με την εορτή της μεταστάσεως τρεις μήνες προ των Χριστουγέννων, ως ο Ευαγγελιστής που καταφάσκει με τρόπο εμφατικό το γεγονός της Σαρκώσεως και πάντα με θέαση την ενότητα του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας από κτίσεως κόσμου μέχρι τους άπειρους αιώνες της Βασιλείας του Θεού, του αεί ερχομένου ἐν δόξῃ, όπως θριαμβευτικά καταγράφεται στο τέλος της Αποκαλύψεως(2). Από την αρχή του Ευαγγελίου του, («1 Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. 2 Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεόν. 3 πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὃ γέγονεν 4 ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων.... ») ουσιαστικά μάς ανάγει στην πρώτη στιγμή της Δημιουργίας, ή το Ευαγγέλιο του Ιωάννη είναι η συνέχεια της καταγραφής της προφητικής ανακεφαλαιώσεως, όπου κατ᾽ άμφω ο δρων είναι ο εις και ο αυτός άσαρκος και ένσαρκος Λόγος, συνεκφαίνων τον Πατέρα και υποδεικνύων τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος, ο αυτός Δημιουργός και ανακαινιστής του γένους των ανθρώπων, «ἀναπλάσας»,  (Γενέσεως α´, 1-3: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. 2 ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. 3 καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς»).

2. Στην υμνολογία της εορτής έρχεται και επανέρχεται το πρώτο κεφάλαιο του Ευαγγελίου με σαφείς προεκτάσεις στην παράδοση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας και την ομολογία της Αγίας Τριάδος σ᾽ ένα πλαίσιο φωτοείδειας που έχει αποτυπωθεί στο Σύμβολο της Πίστεως και τους Όρους των Οικουμενικών Συνόδων. (Στη Λιτή, Στιχηρό Ιδιόμελο, στο Δόξα, ἦχ. δ´, ποίημα Βυζαντίου: «Ἀναπεσὼν ἐν τῷ στήθει τοῦ Διδασκάλου Χριστοῦ, ἐν τῷ δείπνῳ Κυρίου, ἠγαπημένε Μαθητά, ἐκεῖθεν ἔγνως τὰ ἄρρητα, καὶ τὴν οὐράνιον πᾶσιν ἐβρόντησας φωνήν· Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος, τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, τὸ φωτίζον πάντα ἄνθρωπον, εἰς τὸν κόσμον ἐρχόμενον, Χριστὸς ὁ Θεός, καὶ Σωτὴρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν», επίσης Κάθισμα, ἦχ. πλ. δ´: «Τῆς σοφίας τῷ στήθει ἀναπεσών, καὶ τὴν γνῶσιν τοῦ Λόγου καταμαθών, ἐνθέως ἐβρόντησας· Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καλλιγραφήσας πρῶτος, τὴν ἄναρχον γέννησιν, καὶ καταγγείλας πᾶσι, τοῦ Λόγου τὴν σάρκωσιν· ὅθεν καὶ τῇ γλώττῃ, σαγηνεύσας τὰ ἔθνη, τὴν χάριν τοῦ Πνεύματος, ἐκδιδάσκεις τοῖς πέρασι, Θεολόγε Ἀπόστολε· πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, τῶν πταισμάτων ἄφεσιν δωρήσασθαι, τοῖς ἑορτάζουσι πόθῳ, τὴν ἁγίαν μνήμην σου», και το Εξαποστειλάριο: «Βροντῆς υἱὸς γενόμενος, βροτοῖς ἐθεολόγησας, τό, ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, Ἀπόστολε Ἰωάννη, ἐπιπεσὼν τῷ στήθει γάρ· Πιστῶς τῷ τοῦ Δεσπότου σου, κἀκεῖθεν ἀρυσάμενος, θεολογίας τὰ ῥεῖθρα, τὴν κτίσιν πᾶσαν ἀρδεύεις». Περιεκτικό όλων είναι το Δοξαστικό του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλως Γερμανού, ή του Βυζαντίου, ἦχ. β´: «Τὸν υἱὸν τῆς βροντῆς, τὸν θεμέλιον τῶν θείων λόγων, τὸν ἀρχηγὸν τῆς θεολογίας, καὶ κήρυκα πρώτιστον, τῆς ἀληθοῦς δογμάτων Θεοῦ σοφίας, τὸν ἠγαπημένον Ἰωάννην καὶ Παρθένον, μερόπων γένος κατὰ χρέος εὐφημήσωμεν· οὗτος γάρ, ἄληκτον ἔχων τὸ θεῖον ἐν ἑαυτῷ, τό, Ἐν ἀρχῇ μὲν ἔφησεν ὁ Λόγος· αὖθίς τε τὸ πρὸς τὸν Πατέρα ἀχώριστον, καὶ τὸ ἴσον μετὰ ταῦτα, τῆς τοῦ Πατρὸς οὐσίας, δεικνύων ἡμῖν δι᾽ αὐτοῦ, τὴν ὀρθοδοξίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος, δημιουργόν τε ὄντα σὺν τῷ Πατρί, καὶ ζωὴν φέροντα, καὶ φῶς ἀληθινόν, τὸν αὐτὸν ἔδειξεν ἡμῖν. Ὢ θαύματος ἐκστατικοῦ καὶ πράγματος ἐκπληκτικοῦ! ὅτι πλήρης ὢν τῆς ἀγάπης, πλήρης γέγονε καὶ τῆς θεολογίας, δόξῃ καὶ τιμῇ καὶ πίστει, θέμεθλος ὑπάρχων, τῆς ἀκραιφνοῦς ἡμῶν πίστεως, δι᾽ ἧς τύχοιμεν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως».

3. Το Α´ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ως ερμηνευτική συνέχεια του Α´ κεφαλαίου της Γενέσεως απετέλεσε το υπόβαθρο της ερμηνείας των άρθρων του Συμβόλου της Πίστεως που αφορούν στην Ενανθρώπηση του Λόγου, δηλαδή το έργο του Υιού και Λόγου του Θεού Πατρός κατά την ένσαρκη Θεία Οικονομία του, ένα μείζον θέμα της πίστεως που ερμηνεύθηκε κατά τις Οικουμενικές Συνόδους Γ´-ΣΤ´ υπό την προϋπόθεση διασφαλίσεως της πραγματικότητος του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, του αυτού Υιού και Λόγου, Πνευματικώς ορωμένου και διαδιδομένου! Σημειωτέον ότι στο Ναό του Αγίου Ιωάννου στην Έφεσο, στον τάφο του, που σώζονται τα ερείπια, συνήλθε η Γ´ Οικουμενική Σύνοδος το 431. Στις μέρες μας επί του χώρου έχει τελέσει Θεία Λειτουργία επανειλημμένα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος.

4. Οι σύγχρονοι θεολόγοι, που ασχολούνται με λεκτικά σχήματα, ερήμην των κειμένων της ενιαίας εκκλησιαστικής παραδόσεως, αντιμετωπίζουν τον εικονισμό του φωτός (φως ο Πατήρ, φως ο Υιός, φως το Άγιο Πνεύμα) ως ένα τυπικό σχήμα, γιατί το φως π.χ. είναι λεπτότατο κατά τη φύση, προσιδιάζον προς το άϋλο του Θεού. Πρόκειται για επιδράσεις από το αρχαιοελληνικό κοσμοείδωλο αισθητών και νοητών, που ουδόλως συνάδει με την εκκλησιαστική ερμηνευτική, η οποία δομείται με την ομολογία του αποκαλυφθέντος ασάρκου Λόγου στους Προφήτες, δημιουργού του φωτός και πάσης κτίσεως, του αυτού και ενανθρωπήσαντος και περιβαλλομένου το φως ὡς ἱμάτιον. Είναι το ίδιο φως, η άκτιστη ενέργεια και χάρη, που αγκαλιάζει τους θεόπτες Άγιους Πατέρες, τους νηπτικούς μας Πατέρες και Αγίους χριστιανούς, που μνημονεύουν αδιαλείπτως το όνομα του Κυρίου της Δόξης, Ιησού Χριστού, η ίδια η Χαρη του Αγίου Πνεύματος, που διακρατεί την Εκκλησία της Πεντηκοστής των εθνών γύρω από το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, του Πνευματικώς μετεχομένου Κυρίου της Δόξης!

Γ. Συγκρίνοντας τις δύο εορτές πρέπει να σημειώσουμε ότι ουσιαστικά συμπίπτουν κατά τα Προφητικά Αναγνώσματα, που προέρχονται κατ᾽ εξαίρεση ιδιαιτάτη από τις Καθολικές Επιστολές του Ιωάννου, το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, τα Στιχητά του Εσπερινού, τα Στιχηρά Ιδιόμελα, τα Στιχηρά Προσόμοια, το Απολυτίκιο, το Κάθισμα και το Δοξαστικό της Θείας Λειτουργίας. Η εαρινή μνήμη του Αγίου είναι ενταγμένη στο αναστάσιμο πλαίσιο με αντίστοιχους τους Κανόνες και η σημερινή στο πλαίσιο της διακονίας της Παναγίας ως προχειρισμού της Θείας Ενανθρωπήσεως με αντίστοιχους Κανόνες.

Δ. Όλα τα Αναγνώσματα της εορτής έχουν ως άξονα την αγάπη, όχι ως μία ατομική αρετή, πρώτα πρώτα είναι η αγάπη του Θεού ως ενέργεια που ουσιώνει την κτίση, τη συντηρεί και τη σώζει, πρωτίστως τον άνθρωπο. Μπορούμε να πούμε ότι η αγάπη του Θεού είναι το ίδιο το Μυστήριο της Θείας Οικονομίας, το οποίο αποτελεί ως κοινότητα βίου το μέτρο της αγάπης για όλα τα κτιστά όντα και, ιδίως, για τον άνθρωπο!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

(1). Στιχηρό Προσόμοιο β´, πλ. β´, στο Μικρό Εσπερινό της Μεταστάσεως: «Τὴν ζάλην μετεποίησε, τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων πρίν, εἰς γαλήνην, ὁ Ἀπόστολος Χριστοῦ, τὸν κόσμον ὁδηγήσας, ἐν πίστει ὀρθοδόξῳ· καὶ νῦν πρεσβεύει ὑπὲρ πάντων ἡμῶν», όπως ο Χριστός. Βλ. επίσης Στη Λιτή στο Καὶ νῦν, Θεοτοκίο: «Ὁ σὺν Πατρὶ καὶ Πνεύματι δοξολογούμενος Υἱός, ἐν ὑψίστοις ὑπὸ τῶν Χερουβίμ, τὸν πρωτόπλαστον ἀναπλάσαι βουλόμενος, ὅλον ἑαυτὸν ἐκένωσεν ἀφράστως ἐν μήτρᾳ, σου, Θεοτόκε πανύμνητε, καὶ ἐκ σοῦ ἀνατείλας, ἐφώτισε πάντα τὸν κόσμον Θεότητι, ῥυσάμενος εἰδωλομανίας, καὶ ἐν ἑαυτῷ θεώσας εἰς οὐρανοὺς συνανήγαγε τὸ ἀνθρώπινον, Χριστὸς ὁ Θεός, καὶ Σωτὴρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν».

(2). Ἀποκ. κβ, 20-21: «Λέγει ὁ μαρτυρῶν ταῦτα· Ναὶ ἔρχομαι ταχύ. Ἀμήν, ναὶ ἔρχου, Κύριε Ἰησοῦ. 21 Ἡ χάρις τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ μετὰ πάντων τῶν ἁγίων· Ἀμήν».

Αποστολικό Ανάγνωσμα: Α´ Ἰω. δ´, 12-19: «12 Θεὸν οὐδεὶς πώποτε τεθέαται· ἐὰν ἀγαπῶμεν ἀλλήλους, ὁ Θεὸς ἐν ἡμῖν μένει καὶ ἡ ἀγάπη αὐτοῦ τετελειωμένη ἐστὶν ἐν ἡμῖν. 13 ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐν αὐτῷ μένομεν καὶ αὐτὸς ἐν ἡμῖν, ὅτι ἐκ τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ δέδωκεν ἡμῖν. 14 Καὶ ἡμεῖς τεθεάμεθα καὶ μαρτυροῦμεν ὅτι ὁ πατὴρ ἀπέσταλκε τὸν υἱὸν σωτῆρα τοῦ κόσμου. 15 ὃς ἂν ὁμολογήσῃ ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ μένει καὶ αὐτὸς ἐν τῷ Θεῷ. 16 καὶ ἡμεῖς ἐγνώκαμεν καὶ πεπιστεύκαμεν τὴν ἀγάπην ἣν ἔχει ὁ Θεὸς ἐν ἡμῖν. Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστί, καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ. 17 Ἐν τούτῳ τετελείωται ἡ ἀγάπη μεθ᾽ ἡμῶν, ἵνα παρρησίαν ἔχωμεν ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως, ὅτι καθὼς ἐκεῖνός ἐστι, καὶ ἡμεῖς ἐσμεν ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ. 18 φόβος οὐκ ἔστιν ἐν τῇ ἀγάπῃ, ἀλλ᾽ ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον, ὅτι ὁ φόβος κόλασιν ἔχει, ὁ δὲ φοβούμενος οὐ τετελείωται ἐν τῇ ἀγάπῃ. 19 Ἡμεῖς ἀγαπῶμεν αὐτόν, ὅτι αὐτὸς πρῶτος ἠγάπησεν ἡμᾶς».

Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Ἰω. ιθ´, 25-27 και κα´, 24-25: «25 Οἱ μὲν οὖν στρατιῶται ταῦτα ἐποίησαν. εἱστήκεισαν δὲ παρὰ τῷ σταυρῷ τοῦ Ἰησοῦ ἡ μήτηρ αὐτοῦ καὶ ἡ ἀδελφὴ τῆς μητρὸς αὐτοῦ, Μαρία ἡ τοῦ Κλωπᾶ καὶ Μαρία ἡ Μαγδαληνή. 26 Ἰησοῦς οὖν ἰδὼν τὴν μητέρα καὶ τὸν μαθητὴν παρεστῶτα ὃν ἠγάπα, λέγει τῇ μητρί αὐτοῦ· Γύναι, ἴδε ὁ υἱός σου, 27 εἶτα λέγει τῷ μαθητῇ· Ἰδοὺ ἡ μήτηρ σου. καὶ ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ὥρας ἔλαβεν ὁ μαθητὴς αὐτὴν εἰς τὰ ἴδια- 24 Οὗτός ἐστιν ὁ μαθητὴς ὁ μαρτυρῶν περὶ τούτων καὶ γράψας ταῦτα, καὶ οἴδαμεν ὅτι ἀληθής ἐστιν ἡ μαρτυρία αὐτοῦ. 25 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα πολλὰ ὅσα ἐποίησεν ὁ Ἰησοῦς, ἅτινα ἐὰν γράφηται καθ᾽ ἕν, οὐδὲ αὐτὸν οἶμαι τὸν κόσμον χωρῆσαι τὰ γραφόμενα βιβλία. Ἀμήν».