ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΥΠΟΘΕΣΗ

                    

Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Γοβορούν (Cyril Hovorun) | български | ქართული | Ελληνικά | Српски

Η αμερικανική κοινωνία είναι πολωμένη σε τόσο μεγάλο βαθμό που η κατάσταση μοιάζει σαν να έχουμε εισέλθει σε έναν ψυχρό εμφύλιο πόλεμο. Αυτό το είδος πολέμου έχει και μια άλλη ονομασία: πολιτισμικός πόλεμος, μια κατά κυριολεξία μετάφραση της γερμανικής λέξης Kulturkampf. Οι πολιτισμικοί πόλεμοι δεν είναι πραγματικοί πόλεμοι και φυσικά δεν αφορούν τον πολιτισμό. Πρόκεινται για ιδεολογικές συγκρούσεις.

Οι ιδεολογίες αποτελούν κοσμικές επινοήσεις, οι οποίες αναδύθηκαν την περίοδο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με σκοπό να αντικαταστήσουν, αυτό που οι δημιουργοί τους θεωρούσαν εσφαλμένη θρησκευτική θεώρηση του κόσμου. Η ειρωνεία είναι ότι οι ιδεολογίες δεν επηρέασαν μόνο τις εκκοσμικευμένες κοινωνίες αλλά και τις χριστιανικές εκκλησίες, οι οποίες υποτίθεται ότι ήταν ασυμβίβαστες μ’ αυτές. Ιεράρχες, ιερείς και θεολόγοι συχνά λαμβάνουν μέρος στους πολιτισμικούς πολέμους, εμπλεκόμενοι σε ιδεολογικές μάχες.

Οι πολιτισμικοί πόλεμοι έχουν καταστεί αναπόσπαστο μέρος πολλών Ορθοδόξων εκκλησιών. Για παράδειγμα, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει πληγεί σημαντικά απ’ αυτούς. Σ’ αυτή την Εκκλησία υπάρχει η τάση της κατασκευής μιας Ορθοδοξίας που εντάσσεται στα πλαίσια του ιδεολογικού συντηρητισμού· ενός από τους δύο πόλους των πολιτισμικών πολέμων. Ο αντίθετος πόλος, ο φιλελευθερισμός, θεωρείται απ’ αυτή την Εκκλησία ως ένα είδος αίρεσης. Η ακραία ειρωνεία των πολιτισμικών πολέμων όσον αφορά τη Ρωσική Εκκλησία είναι ότι οι ίδιοι άνθρωποι που υιοθετούν τη γλώσσα της αμερικανικής πολιτικής κουλτούρας καταδικάζουν δημοσίως οτιδήποτε αμερικανικό.   

Οι πολιτισμικοί πόλεμοι είναι ενδημικοί στον αμερικανικό Χριστιανισμό και οι Ευαγγελικές Εκκλησίες αποτελούν την εμπροσθοφυλακή τους, ενώ ο αντίκτυπος αυτών των πολέμων στον αμερικανικό Ρωμαιοκαθολικισμό τον έχει καταστήσει το πιο πολωμένο τμήμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας παγκοσμίως. Δυστυχώς, οι Ορθόδοξες Εκκλησίες και οι θεσμοί τους έχουν επίσης επηρεαστεί απ’ αυτές τις ιδεολογικές συγκρούσεις.

Η προσπάθεια ώθησης της Ορθόδοξης κοινότητας είτε στο φιλελεύθερο είτε στο συντηρητικό στρατόπεδο μου θυμίζει τους θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα. Παρόλο που αυτές οι συγκρούσεις δεν είχαν άμεση σχέση με την Ορθόδοξη Εκκλησία, πολλοί ορθόδοξοι εκείνη την εποχή πίστευαν ότι η Εκκλησία πρέπει να συμμαχήσει είτε με την Μεταρρύθμιση είτε με την Αντιμεταρρύθμιση. Το αποτέλεσμα ήταν αυτό που ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι ονόμασε «ψευδομόρφωση» της Ορθόδοξης θεολογίας και του ήθους της. Η αυξανόμενη εμπλοκή Ορθοδόξων ανταρτών στους τρέχοντες πολιτισμικούς πολέμους της Αμερικής έχει παρόμοιο αποτέλεσμα.

Θα αποτελούσε ιστορικό σφάλμα να ισχυριστούμε ότι οι ιδεολογικές συγκρούσεις αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι υπήρχαν πρωτο-ιδεολογίες στους προνεωτερικούς χρόνους. Κατά τη γνώμη μου, η Ορθόδοξη Εκκλησία βίωσε ένα είδος πολιτισμικού πολέμου την περίοδο της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Πράγματι, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά ορισμένες κλασικές θεολογικές αντιπαραθέσεις εκείνων των εποχών, θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε τις ιδεολογικές τους βάσεις. Για παράδειγμα, η διαβόητη Ωριγενική διαμάχη του 6^ου αιώνα δεν είχε άμεση σχέση με τον Ωριγένη αλλά επρόκειτο περισσότερο για μια προέκταση των συγκρούσεων μεταξύ μιας πιο ανοιχτής και πιο κλειστής νοοτροπίας. Αυτές οι δύο νοοτροπίες βρίσκονται επίσης στις ρίζες των νεωτερικών πολιτισμικών πολέμων.

Κατά την άποψή μου, ένα ακόμη πιο ξεκάθαρο παράδειγμα των αρχαίων πρωτοπολιτισμικών πολέμων αποτελεί η σύγκρουση μεταξύ των δύο πρώιμων χριστιανικών στάσεων απέναντι στον παγανιστικό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Αρχικά αυτές οι στάσεις ήταν πολωμένες. Από τη μια πλευρά, υπήρχαν θεολόγοι όπως ο Τατιανός και ο Τερτυλλιανός, οι οποίοι απέρριπταν τον περιβάλλοντα κόσμο ως πονηρό και εγγενώς εχθρικό προς τον Χριστιανισμό ενθαρρύνοντας τους συγχρόνους τους να θεωρούν την Εκκλησία ως ένα κάστρο υπό πολιορκία. Αυτή η στάση έχει αρκετά κοινά στοιχεία με έναν απ’ τους πόλους στον σημερινό πολιτισμικό πόλεμο εντός της αμερικανικής Ορθοδοξίας.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι εκείνη την εποχή η ρωμαϊκή εχθρότητα προς τον Χριστιανισμό ήταν πολύ πιο έντονη σε σχέση με τις προκλήσεις της σημερινής εκκοσμίκευσης. Οι χριστιανοί κυριολεκτικά θανατώνονταν για την πίστη τους. Σ’ εκείνους που λένε ότι, σε αντίθεση με τη σύγχρονη εκκοσμίκευση, οι διωγμοί στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έθεταν σε κίνδυνο μόνο το σώμα και όχι την ψυχή της Εκκλησίας, θα πρέπει να τους υπενθυμίσουμε πως η πλειοψηφία των χριστιανών, μαζί με τους επισκόπους τους, αρνήθηκαν τον Χριστό όταν αντιλήφθηκαν την πιθανότητα να μαρτυρήσουν. Είναι σαφές ότι η άρνηση να παραχωρήσουν το σώμα τους έθετε σε κίνδυνο και την ψυχή τους.

Ωστόσο, από την άλλη πλευρά και χρησιμοποιώντας αναχρονιστικά νεωτερικούς όρους, υπήρχαν πιο «φιλελεύθεροι» χριστιανοί, οι οποίοι αποδέχτηκαν ολόψυχα τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό με αποτέλεσμα ορισμένες από τις σπουδαιότερες θεολογικές συνθέσεις να προκύψουν απ’ αυτή την αποδοχή. Μερικές φορές όμως, χριστιανοί «φιλελεύθεροι», όπως, για παράδειγμα, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και ο Ιωάννης ο Ιταλός υιοθέτησαν παγανιστικές ιδέες χωρίς να τις επαληθεύσουν σύμφωνα με τα κριτήρια της χριστιανικής αποκάλυψης και για τον λόγο αυτό καταδικάστηκαν από την Εκκλησία.

Όπως και σήμερα, υπήρχε τότε ένας τρίτος δρόμος στην αρχαία Εκκλησία, που απέφευγε τους δύο πόλους. Αυτός ο τρίτος τρόπος αφομοίωνε τα ωφέλιμα στοιχεία της θύραθεν σοφίας αφαιρώντας ό,τι ήταν ασυμβίβαστο με τον χριστιανισμό και αξιοποιώντας αυτό που ήταν χρήσιμο. Η χριστιανική αποδοχή του Πορφυρίου της Τύρου αποτελεί απόδειξη αυτής της σοφής προσέγγισης. Ο Πορφύριος ήταν ένας νεοπλατωνικός φιλόσοφος, συγγραφέας σχολίων στα έργα τους Αριστοτέλη και ταυτόχρονα ο πιο σκληρός επικριτής του Χριστιανισμού. Πιθανότατα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο πιο αντιχριστιανικός φιλόσοφος της Ύστερης Αρχαιότητας. Παρόλα αυτά αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους όσον αφορά τη χριστιανική θεολογία. Τα σχόλια του στις αριστοτελικές Κατηγορίες αποτέλεσαν τη βάση της θεολογικής γλώσσας, ούτως ώστε η Εκκλησία να διατυπώσει το Τριαδικό δόγμα και τη διδασκαλία της περί Σάρκωσης. Πράγματι, οι Καππαδόκες Πατέρες ανέπτυξαν τους ύψιστης σημασίας όρους της υπόστασης και της ουσίας από τη διάκριση του Πορφυρίου μεταξύ ειδικού και γενικού.

Η περίπτωση της χριστιανικής αφομοίωσης ενός τμήματος της φιλοσοφίας του Πορφυρίου υποδεικνύει ότι είναι δυνατόν να αποφευχθεί η πόλωση που παραλύει ένα μεγάλο μέρος τη αμερικανικής κοινωνίας σήμερα. Υπάρχει ένας τρίτος δρόμος μεταξύ του «φιλελεύθερου» και του «συντηρητικού». Πρόκειται για μια οδό σοφίας και διάκρισης, την οποία επέδειξαν οι Καππαδόκες Πατέρες χτίζοντας μια γέφυρα μεταξύ της χριστιανικής αποκάλυψης και του αντιχριστιανικού παγανιστικού πολιτισμού της εποχής τους.

Σίγουρα, ορισμένες θέσεις της συντηρητικής κριτικής ενάντια στον σύγχρονο φιλελευθερισμό είναι αξιόλογες, όπως και ορισμένες προτάσεις της φιλελεύθερης κριτικής για τον σύγχρονο συντηρητισμό. Αυτά τα σημεία μπορούν να είναι θεμιτά αναφορικά με τη χριστιανική θεώρηση. Αθέμιτη είναι η ταύτιση της Ορθοδοξίας είτε με τον συντηρητισμό είτε με τον φιλελευθερισμό.

---

Ο Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Γοβορούν είναι καθηγητής Εκκλησιολογίας, Διεθνών Σχέσεων και Οικουμενισμού στη Θεολογική Ακαδημία του Αγίου Ιγνατίου.

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδώ