Η ΔΥΣΚΟΛΗ ΚΟΙΝΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΚΚΛΗΙΣΩΝ

Φως Φαναρίου 

Ανδρέα Riccardi 

Η σύνοδος της Μόσχας ζήτησε, με δεδομένο τις δυσκολίες ορισμένων εκκλησιών, να αναβληθεί η Πανορθόδοξη Σύνοδος, η οποία έχει ορισθεί για τις 16 Ιουνίου. Αν λάβει χώρα, οι Ρώσσοι δε θα συμμετάσχουν. Η σύνοδος δεν αποτελεί γεγονός μόνον εκκλησιαστικό, αλλά και μεταβατικό στάδιο της κοπιώδους αναδιάρθρωσης των θρησκευτικών κόσμων κατά την παγκοσμιοποίηση. Οι θρησκείες, κατά τρόπο αντιφατικό, είτε ανοίγονται είτε γίνονται φονταμενταλιστικές και κλείνονται.

Όμως, η ορθόδοξη συνοδική διαδικασία έρχεται από μακριά. Την ξεκίνησε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αθηναγόρας: «Η Εκκλησία δεν μπορεί να ακτινοβολεί στη ζωή, παρά μόνο ενωμένη», έλεγε. Έτσι άνοιξε τον διάλογο με τους καθολικούς και επαναπροσέγγισε τους ορθοδόξους μεταξύ τους με τη Διάσκεψη της Ρόδου (1961). Τελικά, μετά από πενήντα πέντε έτη, φθάσαμε στη Σύνοδο της Κρήτης. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος, πρώτος εν ίσοις μεταξύ των ορθοδόξων προκαθημένων, αφιέρωσε πολλά για αυτό το εγχείρημα. Οι δυνάμεις του, περιορισμένες από την φύση της ορθοδοξίας και από τον περιορισμένο αριθμό των πιστών του στην Τουρκία, αυξήθηκαν από την αυθεντία του ως παγκοσμίου πνευματικού ηγέτη. Γι’ αυτόν, η ορθοδοξία θα πρέπει να εξέλθει από τον εθνικισμό (τον «φυλετισμό», λένε στην Κωνσταντινούπολη) και από την παραδοσιοκρατία («οι υπερορθόδοξοι»), για να εισέλθει στον σύγχρονο και παγκοσμιοποιημένο κόσμο. 

Η Σύνοδος της Κρήτης θέλει να είναι σημείο ενότητας στο «νέο κόσμο». Ενώ βρίσκεται σε φάση πραγματοποίησης, το μέτωπο της άρνησης έχει αποκρυσταλλοποιηθεί από φόβο προς το καινούριο. Αναδύθηκαν λογικές «εθνικές» εκ μέρους πολλών εκκλησιών, λογικές, οι οποίες είχαν ήδη διατυπωθεί από τον 19ο αιώνα, όταν οι εκκλησίες αυτές κατέκτησαν, μαζί με την εθνική ανεξαρτησία, την αυτοκεφαλία, παρα την αυτονομία τους από την Κωνσταντινούπολη, Έτσι γεννήθηκε ένας κατακερματισμός. Δεν υπάρχει αυτοκράτορας, ο οποίος οδηγεί τους επισκόπους προς μια κοινή οδό, όπως κατά τη διάρκεια των Συνόδων της πρώτης χιλιετίας. Οι νέοι πολιτικοί ηγέτες έχουν περίπλοκες σχέσεις με τις εκκλησίες. Δε μπορεί ένας να τις ενώσει όλες. Στη Διασπορά έχουν πολλαπλασιασθεί οι επαρχίες, οι οποίες αναφέρονται στη μητέρα-πατρίδα: στις Ηνωμένες Πολιτείες, παρά το γεγονός ότι οι ορθόδοξοι αποτελούν μόνο το 0,3% των αμερικανών, υπάρχει μια δεκάδα αυτονόμων εκκλησιών. 

Η Βουλγαρική εκκλησία δε θα συμμετάσχει στη Σύνοδο. Ούτε η Γεωργιανή, γνωστή για τις παραδοσιοκρατικές θέσεις και τον απομονωτισμό της. Οι ορθόδοξοι Άραβες της Αντιοχείας (Συρία και Λίβανος) απέχουν εξ αιτίας της ρήξης με τα Ιεροσόλυμα (τα οποία ίδρυσαν ενορία σε αντιοχειανό έδαφος). Το όργανο διοίκησης του Αγίου Όρους, η Ιερά Κοινότητα, ασκεί κριτική στα συνοδικά κείμενα. Από πλευράς της, η ρωσσική εκκλησία (η οποία αριθμεί πάνω από το μισό των ορθοδόξων) έλαβε ό,τι ζήτησε από τον Βαρθολομαίο: σχετικά με την μετάθεση του γεγονότος από την Κωνσταντινούπολη στην Κρήτη εξ αιτίας των ρωσσο-τουρκικών εντάσεων, σχετικά με τον τρόπο άσκησης της προεδρίας στην Κρήτη και άλλα. Έπνεε αέρας ηρεμίας μεταξύ Κυρίλλου και Βαρθολομαίου, παρά τα ιστορικά προβλήματα μεταξύ των δύο πατριαρχείων. Αναμφιβόλως το γεγονός ότι στη Σύνοδο θα συμμετάσχουν μόνο 24 επίσκοποι για κάθε εκκλησία, μειώνει την παρουσία της τεράστιας σε αριθμό ιεραρχίας της Ρωσσίας, η οποία μολαταύτα επιμένει στην αναγκαία ομοφωνία των εκκλησιών ως προς τη συμμετοχή και ως προς την ψηφοφορία. Μία Σύνοδος, δομημένη κατ’ αυτό τον τρόπο, δεν απορροφά εύκολα εντάσεις και διαφορές που χαρακτηρίζουν τις εκκλησίες. 

Πολλοί σήμερα υποπτεύονται πως πίσω από τη μη συμμετοχή της Βουλγαρίας είναι η Μόσχα. Όμως ο Κύριλλος θα μπορούσε να θέσει από πριν προβλήματα στη Σύνοδο. Η ρωσσική εκκλησία έχει διάφορες εσωτερικές δυσκολίες, ιδιαιτέρως μετά από τη συνάντηση Κυρίλλου-Φραγκίσκου στην Κούβα, η οποία έχει επικριθεί από μοναχούς και επισκόπους. Η άλλη του εξωτερικού [η λεγομένη «υπερόριος»] (εδώ και λίγο καιρό ενωμένη με τη Μόσχα μετά από τη διάσπαση των σοβιετικών χρόνων) επέκρινε τη Σύνοδο. Η παραδοσιοκρατία εξανάγκασε τον πατριάρχη να περιμένει επί μακρόν για να συναντήσει τον πάπα. Ο Κύριλλος, παρά το πρεστίζ του, αντιμετωπίζει σήμερα εσωτερικά προβλήματα. Έτσι το ρωσσικό πατριαρχείο δε διέθεσε το ειδικό βάρος του για την πραγματοποίηση με κάθε τρόπο της Συνόδου. 

Το σχέδιο του Βαρθολομαίου, τον οποίο ανησυχεί μια ορθοδοξία κλειστή σε ορίζοντες εθνικούς και παραδοσιοκρατικούς, μη επικοινωνιακή, μοιάζει να βρίσκεται σε δυσκολία. Στην πραγματικότητα, το όραμά του είναι το μόνο, το οποίο κάνει τα 200 εκατομμύρια των ορθοδόξων να αναμετρηθούν με την ιστορία και όχι να υποκρίνονται, ότι τάχα τίποτε δεν έχει αλλάξει. Η Κωνσταντινούπολη δήλωσε ότι η αναβολή της Συνόδου «θα προκαλούσε ανήκεστο βλάβη» στην ενότητα και αξιοπιστία της ορθοδοξίας. Ο Βαρθολομαίος έφθασε εχθές στην Κρήτη για την πραγματοποίηση της Συνόδου με τις εκκλησίες που θα συμμετάσχουν. Κατά τα άλλα είναι προφανής η ακαταλληλότητα των αποκλειστικά εθνικών οριζόντων στις παγκόσμιες προκλήσεις. Μόνο για τη Μόσχα έχει έναν πιο ευρύ ορίζοντα, τον «ρωσσικό κόσμο». Τι μπορεί να κάνει μια εθνική εκκλησία ενώπιον των ανθρωπολογικών, πολιτισμικών, και μεταναστευτικών ροών της παγκοσμιοποίησης; Ο κίνδυνος για τους ορθοδόξους είναι να καταστούν περιθώριο: η δημογραφία αλλάζει δραστικά τους ορθοδόξους λαούς. Στα ελληνικά η [λατινική λέξη Concilium] αποδίδεται με τον όρο «σύνοδος»: σημαίνει «από κοινού πορεία». Γίνονται αντιληπτές οι δυσκολίες μιας κοινής πορείας μεταξύ υποκειμένων, τα οποία έχουν συνηθίσει στην απομόνωση. Και όμως η ιστορία μοιάζει να την επιβάλλει.